RAPORT - Perspektywy rozwojowe polskich spółdzielni socjalnych w obliczu założeń Agendy Miejskiej dla Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień ekonomii cyrkularnej

Wstęp

Europejskie miasta skupiają dziś dwie trzecie ludności całej Europy, zużywając przy tym 80% dostępnej energii ,ale i wypracowując 85% PKB Unii Europejskiej(1). Generują duże przychody, korzystając przy tym obficie z zasobów naturalnych. Dają szansę na wyższe zarobki, dostęp do pełnej oferty edukacyjnej, większą mobilność, wpływając przy tym jednak niekorzystnie na jakość życia mieszkańców poprzez zanieczyszczenie, hałas czy przeludnienie. Są przy tym miejscem, gdzie najłatwiej zaobserwować różnice społeczno-gospodarcze, biedę i skutki bezrobocia. Dlatego też szczególnie dziś są w centrum zainteresowania samej Unii, rządów państw członkowskich, organizacji międzynarodowych raz tych pozarządowych, lokalnych decydentów oraz samych obywateli. W obliczu tych faktów łatwo zrozumieć, dlaczego miasta zajmują szczególne miejsce nie tylko w polityce regionalnej Unii, ale w jej polityce spójności. Ponad 50% środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR)(2) na lata 2014-2020 przeznaczone zostało na wsparcie miast. Wdrożenie jedenastu celów tematycznych polityki spójności(3), wokół której skupiają się fundusze unijne, również będzie odbywało się głównie w miastach, gdyż to one są głównymi ośrodkami nauki, administracji publicznej, siedzibą małych i średnich przedsiębiorstw. Także one generują większość problemów środowiskowych.

1 ec.europa.eu/regional_policy/en/policy/themes/urban-development/.
2 Ibidem.
3 ec.europa.eu/regional_policy/pl/policy/how/priorities.

Nowa polityka spójności na lata 2021-2027(4) przewiduje przeznaczenie 6% środków EFRR na zrównoważony rozwój obszarów miejskich oraz utworzenie nowej europejskiej inicjatywy miejskiej, której celem ma być utworzenie sieci kontaktów i wymiana doświadczeń władz miejskich krajów Unii. Pośród pięciu głównych celów tej nowej inicjatywy znajdujemy nie tylko przyjazną dla środowiska, bezemisyjną Europę, ale i Europę bardziej inteligentną, wspomagającą wzrost małych i średnich przedsiębiorstw oraz taką o silniejszym wymiarze społecznym. Co najważniejsze, ma to być Europa bliższa obywatelom, promująca oddolne strategie rozwoju oraz inicjatywy zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich. W postulatach tych łatwo możemy znaleźć miejsce dla rozwoju spółdzielni socjalnych, które wpisują się w jej cele, a przy tym, mogą skierować swój twórczy potencjał w stronę projektów, które przyczyniać będą się do poprawy stanu środowiska w Unii Europejskiej.

Niniejszy raport przedstawia wysiłki organizacji międzynarodowych oraz Unii Europejskiej, zmierzające do promowania zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich. Szczególne miejsce w poniższych rozważaniach zajmie Agenda Miejska dla Unii Europejskiej oraz ekonomia cyrkularna wpisująca się w nurt gospodarki odpowiedzialnej, przyjaznej nie tylko środowisku, ale i obywatelom. Wspomniane zostaną także nurty poboczne, mogące prezentować pewną wartość dla decydentów, organizacji pozarządowych oraz spółdzielni socjalnych. Tam, gdzie to możliwe zostaną opisane również lokalne polityki miejskie oraz starania organizatorów przetargów publicznych chcących włączyć elementy ekonomii o obiegu zamkniętym i polityki społecznej do swoich działań. Przedstawiony zostanie szereg przykładów przedsiębiorstw, nie tylko społecznych, wpisujących się w nurt ekonomii cyrkularnej. Jako że trend ten jest trendem globalnym, nieliczne przykłady, które wydają się być wyjątkowo cenne, pochodzić będą również spoza Unii Europejskiej. W końcu, na podstawie zebranych informacji, raport przedstawia rekomendacje zarówno dla samych spółdzielni socjalnych, jak i organizacji pozarządowych wspierających te pierwsze lub działających na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich. Pozostaje mieć nadzieję, iż rekomendacje te służyć będą również władzom miejskim oraz prywatnym przedsiębiorstwom szukającym bardziej zrównoważonych czy społecznie odpowiedzialnych dróg rozwoju

W stronę miast zrównoważonych

Rozrastające się nieustannie współczesne miasta stawiają wiele globalnych wyzwań zarówno przed lokalnymi władzami jak i przed organizacjami międzynarodowymi. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) już w roku 1976 rozpoczęła debatę nad programami mającymi na celu wypracowanie rozwiązań odpowiadających na rosnące problemy szybko rozwijających się miast. Wraz z postępującym coraz szybciej wzrostem miast organizacje międzynarodowe poświęcały tejże tematyce co raz to więcej uwagi. W roku 1996 ONZ zorganizowała drugą już konferencję poświęconą problematyce miast, Habitat II. We wrześniu 2015 roku jej państwa członkowskie spisały Agendę na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju do roku 2030(6), której jednym z celów jest uczynienie miast oraz osiedli ludzkich bardziej inkluzyjnymi, bezpiecznymi, trwałymi oraz zrównoważonymi(7). W październiku 2016 roku, w Quito odbyła się trzecia konferencja Narodów Zjednoczonych, Habitat III, poświęcona mieszkalnictwu oraz zrównoważonemu rozwojowi obszarów miejskich, w ramach której spisana została także Nowa Agenda Miejska(8). W obliczu rosnącej liczby mieszkańców miast, co poparte jest statystykami, wskazującymi, iż do roku 2050 ich liczba wzrośnie prawie dwukrotnie(9), szefowie państw i rządów, ministrowie, władze lokalne i regionalne, parlamentarzyści, a także przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego, sektora prywatnego oraz świata nauki spotkali się, aby wspólnie wypracować nowe propozycje inicjatyw, mających na celu poprawę jakości życia w miastach na całym świecie. W Agendzie wspomniane jest poparcie jej autorów oraz chęć niesienia pomocy małym i średnim przedsiębiorstwom, przedsiębiorstwom społecznym oraz spółdzielniom, w celu promowania uczciwego i odpowiedzialnego otoczenia biznesowego(10). Z kolei w maju 2016 roku, Unia Europejska, na podstawie założeń Agendy 2030 ONZ oraz celów rozwojowych wymienionych w strategii Europa 202011, w toku obrad krajów członkowskich, Komisji Europejskiej, przedstawicieli miast oraz innych interesariuszy, wypracowała Agendę Miejską dla Unii Europejskiej (Urban Agenda for the EU) w postaci Paktu Amsterdamskiego(12). Dokument ten przedstawia miasta jako główne miejsca kreowania wzrostu całej Unii Europejskiej. Skupiając 70% ludności całej Unii Europejskiej(13),

4. ec.europa.eu/regional_policy/pl/2021_2027/.
5 Na przełomie maja i czerwca 1976 roku odbyła się pierwsza konferencja Narodów Zjednoczonych poświęcona osiedlom ludzkim, zwana Habitat I.
6 un.org/sustainabledevelopment/development-agenda/.
7 Cel 11 Agendy na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju do roku 2030.
8 habitat3.org/the-new-urban-agenda.
9 Punkt drugi Nowej Agendy Miejskiej, habitat3.org/the-new-urban-agenda.
10 Punkt pięćdziesiąty ósmy Nowej Agendy Miejskiej, habitat3.org/the-new-urban-agenda.
11 ec.europa.eu/info/business-economy-euro/economic-and-fiscal-policy-coordination/eu-economic-governance-monitoring-prevention-correction/european-semester/framework/europe-2020-strategy_en
12 ec.europa.eu/regional_policy/sources/policy/themes/urban-development/agenda/pact-of-amsterdam.pdf.
13 ec.europa.eu/eurostat/web/degree-of-urbanisation/overview.

są one siłą napędową Unii, ale i jednocześnie jej największym wyzwaniem. Wskazują na to zarówno aspekty gospodarcze, środowiskowe, terytorialne, kulturowe, jak i palące problemy ostatnich lat takie, jak kryzys uchodźczy czy gospodarczy oraz nieustające wysiłki Unii Europejskiej zmierzające do zbudowania spójnej Europy, wolnej od różnic społeczno-gospodarczych, które najłatwiej zaobserwować w dużych miastach. W obliczu powyższych wyzwań, autorzy Nowej Agendy Miejskiej zwracają uwagę na konieczność zaangażowania szerokiego spektrum interesariuszy, począwszy od władz miejskich, poprzez lokalne społeczności, przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego, aż po przedstawicieli biznesu oraz świata nauki. Agenda promuje partnerstwa i współpracę, zarówno wertykalną, jak i horyzontalną, w obrębie przedstawionych niżej dwunastu priorytetowych obszarów. Partnerstwa te są wręcz określane jako kluczowy element wprowadzenia Agendy w życie(14). Każde z nich powinno wypracować Plan Akcji, zakładający odniesienia do trzech podstawowych założeń Agendy, wymienionych poniżej. Wyróżniona została także rola oddolnych inicjatyw, biorących pod uwagę konkretne problemy poszczególnych miast(15). Dokument podkreśla także ważną rolę, jaką odgrywają władze miast w życiu obywateli, będąc dla nich najbliższymi przedstawicielami rządu. Dokument zachęca do współpracy władz miejskich z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym oraz bankami krajowymi w poszukiwaniu funduszy na realizację inicjatyw mających na celu polepszenie życia w miastach.

14 Punkt szesnasty Agendy Miejskiej dla UE, ec.europa.eu/regional_policy/sources/policy/themes/urban-development/agenda/pact-of-amsterdam.pdf.
15 Punkt osiemnasty Agendy Miejskiej dla UE, ec.europa.eu/regional_policy/sources/policy/themes/urban-development/agenda/pact-of-amsterdam.pdf.

Jak już wspomniano, pakt amsterdamski bazuje na trzech podstawowych założeniach dotyczących:

• lepszych regulacji prawnych – regulacje unijne mają bezpośredni wpływ na funkcjonowanie miast. Często stoją w opozycji do lokalnego ustawodawstwa czy zwyczajów. Unia Europejska stawia sobie za cel lepsze przewidywanie możliwego wpływu regulacji unijnych na zarządzanie miastami.
• lepszego finansowania – przedstawiciele Unii Europejskiej przyznają, iż pozyskiwanie funduszy unijnych jest często administracyjnie utrudnione oraz trudne w realizacji. Agenda zakłada ułatwienie dostępu, uproszczenie procedur oraz lepszą koordynację funduszy unijnych.
• szerszej wiedzy – dzisiejsza wiedza na temat problematyki miejskiej w obrębie Unii Europejskiej jest rozproszona. Agenda deklaruje działania na rzecz wzmocnienia tejże wiedzy oraz chęć wspierania wymiany dobrych praktyk.

Agenda Miejska dla Unii Europejskiej zakłada korzystanie z istniejących już funduszy poświęconych rozwojowi regionów i miast. Na stronie Komisji Europejskiej(16) znaleźć można odnośniki do poniższych funduszy:

• European Fund for Strategic Investments (EFSI) – Europejski Fundusz na Rzecz Strategicznych Inwestycji(17) ma na celu promowanie inwestycji zarówno dużych jak i małych przedsiębiorstw. Program jest nadzorowany przez Europejski Bank Inwestycyjny i dofinansowuje szczególnie strategiczne przedsięwzięcia w obszarach infrastruktury, badań, innowacji, edukacji oraz odnawialnych energii;
• European Structural and Investment Funds (ESIF) – Europejskie Fundusze Strukturalne i Inwestycyjne(18) skupiające pięć funduszy tematycznych, w tym Europejski Fundusz Społeczny, Fundusz Spójności oraz Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego. Oprócz badań naukowych, technologii cyfrowych, wspierania gospodarki niskoemisyjnej oraz zrównoważonego zarządzania zasobami naturalnymi, fundusz ten dedykowany jest również małym przedsiębiorstwom;
• Horizon 2020(19) – program poświęcony badaniom oraz innowacjom;
• LIFE(20) – instrument finansujący inicjatywy środowiskowe oraz klimatyczne;
• Urban Innovative Actions(21) – inicjatywa mająca na celu dofinansowywanie innowacyjnych projektów władz dużych miast (powyżej 50 000 mieszkańców);
• European Investment Project Portal – Europejski Portal Projektów Inwestycyjnych (portal EPPI)(22) umożliwiający poszukiwanie inwestorów dla projektów unijnych, między innymi poświęconych budowaniu małych i średnich przedsiębiorstw;
• European Investment Advisory Hub(23) – portal poświęcony wymianie usług doradztwa oraz wsparcia technicznego. Pomaga w przygotowaniu oraz wdrożeniu różnorakich projektów inwestycyjnych na terenie UE;

16 ec.europa.eu/info/eu-regional-and-urban-development/topics/cities-and-urban-development_pl.
17 ec.europa.eu/growth/industry/innovation/funding/efsi_pl.
18 ec.europa.eu/info/funding-tenders/funding-opportunities/funding-programmes/overview-funding-programmes/european-structural-and-investment-funds_pl.
19 ec.europa.eu/programmes/horizon2020/.
20 ec.europa.eu/environment/life/about/.
21 uia-initiative.eu/en.
22 ec.europa.eu/eipp/desktop/pl/index.html.
23 eiah.eib.org/about/index.

Agenda odnosi się również do istniejących programów unijnych, skupiających się wokół problemów miast, do których należą między innymi:

• European innovation partnership „Smart cities and communities”(24) – Europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz miast oraz społeczności smart jest inicjatywą zmierzającą do poprawy życia w miastach poprzez zrównoważone i zintegrowane działania władza miejskich, przemysłu, małych i średnich przedsiębiorstw, banków, świata nauki oraz pozostałych interesariuszy. Priorytetami tejże inicjatywy są między innymi: mobilność w miastach, zrównoważone budownictwo, wymiana doświadczeń, wypracowanie nowych modeli biznesowych oraz odpowiedzialne zlecenia publiczne. Podmioty aktywne w dziedzinie miast smart mogą rejestrować się na platformie Partnerstwa(25).
• URBACT(26) – program dofinansowywany z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego promuje współpracę ponadnarodową miast europejskich w celu wypracowania planów zrównoważonego rozwoju, efektywnego wprowadzania ich w życie oraz wymiany doświadczeń wśród krajów członkowskich oraz państw partnerskich, Norwegii i Szwajcarii. Skupia się na pięciu priorytetowych obszarach: rozwoju badań, technologii oraz innowacji, budowaniu gospodarki niskoemisyjnej, ochronie środowiska oraz zasobów naturalnych, ochronie zatrudnienia i promowaniu mobilności, a także wspieraniu inkluzji społecznej oraz walce z ubóstwem.
• Eurocities(27) – sieć skupiająca przedstawicieli władz największych miast Europy, której celem jest wzmocnienie roli przedstawicieli władz miejskich, będących w najbliższym kontakcie z obywatelami, w obszarze podejmowania decyzji na skalę całej Europy. Skupia sześć grup tematycznych poświęconych rozwojowi ekonomicznemu, środowisku, społeczeństwu wiedzy, mobilności, kulturze oraz sprawom społecznym. Ponadto działa w jej obrębie pięć grup roboczych pracujących nad tematyką ekonomii cyrkularnej, żywności, usług publicznych, prewencji nadużywania substancji uzależniających oraz polityką sąsiedztwa Unii Europejskiej i jej powiększania.
• RFSC (Reference Framework for Sustainable Cities(28)) – internetowe narzędzie mające służyć samorządom lokalnym do wypracowania oraz wdrożenia planów zrównoważonego oraz zintegrowanego rozwoju miast poprzez nawiązywanie dialogu w obrębie różnych jednostek samorządu lokalnego oraz między miastami Europy.

24 ec.europa.eu/info/eu-regional-and-urban-development/topics/cities-and-urban-development/city-initiatives/smart-cities_pl.
25 Rejestracja możliwa pod adresem eu-smartcities.eu/.
26 ec.europa.eu/regional_policy/index.cfm/en/atlas/programmes/2014-2020/Territorial%20co-operation/2014tc16rfir003.
27 eurocities.eu/.
28 Ramy Referencyjne dla Zrównoważonych Miast, ccre.org/activites/view/25.

Agenda Miejska dla Unii Europejskiej skupia się na 12 priorytetowych obszarach rozwoju współczesnych, zrównoważonych miast, podążając za priorytetami strategii Europa 2020. Są to:

• Inkluzja migrantów i uchodźców
• Poprawa jakości powietrza w miastach
• Bieda w miastach
• Mieszkalnictwo
• Ekonomia cyrkularna
• Praca oraz umiejętności w lokalnej gospodarce
• Adaptacja klimatu
• Transformacja energetyczna
• Zrównoważone użytkowanie ziemi oraz zasobów naturalnych
• Mobilność w miastach
• Transformacja cyfrowa
• Innowacyjne i odpowiedzialne zlecenia publiczne

Szczególnie ciekawym tematem jest ekonomia cyrkularna, będąca trendem nowym, aczkolwiek mającym podłoże w inicjatywach związanych z recyklingiem czy upcyclingiem(29). I to na niej w szczególności skupimy się w kolejnych rozdziałach.

29 „Upcycling to proces wykorzystujący kreatywność oraz rzemiosło, aby nadać nowej wartości materiałom odpadowym”, tłumaczenie definicji ze strony Goldfinger Factory, goldfingerfactory.com/about/.

Założenia ekonomii cyrkularnej

Punkt piąty programu operacyjnego Agendy Miejskiej dla Unii Europejskiej przedstawia konkretną definicję ekonomii cyrkularnej:

„Celem (ekonomii cyrkularnej) jest zwiększenie ponownego użycia, napraw, odnawiania oraz recyklingu istniejących materiałów i produktów w celu promowania nowego wzrostu oraz zatrudnienia. Dla przykładu, dodatkowe działania zmierzające do zwiększenia produktywności zasobów o 30% do 2030, mogłyby zwiększyć dochód narodowy brutto o blisko 1%, równocześnie pozwalając stworzyć 2 miliony nowych miejsc pracy. Szczególnym zainteresowaniem cieszyć się będą: zarządzanie odpadami (przetwarzanie odpadów na zasoby), ekonomia dzielenia, wydajność zasobów”.

Ekonomia cyrkularna, zwana też ekonomią obiegu zamkniętego, jest już dziś trendem w pełni rozwiniętym i popularnym w wielu kręgach. Charakteryzuje się ją jako przeciwstawną do tradycyjnej, linearnej gospodarki, gdzie życie produktu zaczyna się na początku łańcucha produkcji a kończy wraz z jego zużyciem czy też końcem jego przydatności. W ekonomii cyrkularnej życie produktu jest nieustannym, samonapędzającym się cyklem, w którym koniec użytkowania jednego produktu oznacza początek produkcji nowego. Koncepcja obiegu zamkniętego opiera się na idei recyklingu, ponownego użycia oraz redukcji(30) w opozycji do linearnego podejścia: weź-użyj-wyrzuć(31). Koncepcja ekonomii cyrkularnej powiązana jest również ściśle z innymi trendami zmierzającymi jak i ona do mniejszego zużycia zasobów naturalnych.

Jednym z nich jest ekonomia funkcjonalności Waltera Stahela, która zakłada wspólne używanie dóbr, sprzedaż usług korzystania z danego produktu, a nie samego produktu. Najprostszym i najczęściej dziś obserwowanym przykładem tego modelu jest tzw. car sharing, czyli korzystanie z samochodu na godziny. Raport Fundacji Ellen MacArthur(32), firmy doradczej McKinsey oraz niemieckiej Fundacji na rzecz Środowiska i Zrównoważonego Rozwoju(33) zatytułowany „Growth within: a circular economy vision for a competitive Europe”(34) („Rozwój wewnątrz: ekonomia cyrkularna dla konkurencyjnej Europy”), pokazuje, iż średnio samochody w Europie stoją zaparkowane 92% czasu swojego życia, 31% pożywienia jest marnotrawione w całym łańcuchu wartości a biura użytkowane są przez 35-50% czasu, nawet w godzinach pracy(35). Inną ciekawą koncepcją, która zainspirowała myślenie o ekonomii obiegu zamkniętego jest koncepcja projektowania produktów zwana Cradle to Cradle(36) stworzona przez Prof. Dr. Michaela Braungartena oraz Williama McDonoughana w latach 90-tych. Zakłada ona zawarcie już w procesie projektowania produktów fazy ich recyklingu, a także odzyskiwanie części do produkcji kolejnych dóbr. Rozróżniono dwa cykle odzyskiwania materiałów. Jeden właściwy towarom konsumpcyjnym pochodzenia biologicznego, które wracają do biosfery w postaci kompostu czy składników odżywczych. Drugi, charakterystyczny dla produktów technologicznych, których części nie zużywają się całkowicie w trakcie życia całego produktu i mogą zostać ponownie użyte.

30 Z angielskiego recycle, reuse and reduce (czasami określane również jako remanufacture), co dało początek koncepcji trzech R.
31 Z angielskiego take-make-dispose. 32 ellenmacarthurfoundation.org.
33 Stiftungsfonds für Umweltökonomie und Nachhaltigkeit (SUN), sun-institute.org/.
34 ellenmacarthurfoundation.org/assets/downloads/publications/EllenMacArthurFoundation_Growth-Within_July15.pdf.
35 Ibidem, str. 12. 36 Dosłownie ‘kołyska do kołyski’, epea.com/cradle-to-cradle/.

W końcu ekonomia cyrkularna idzie w parze z koncepcją niebieskiej ekonomii(37) Guntera Pauli. Niebieska ekonomia jest kolejnym etapem rozwoju gospodarki, zaraz po ekonomii zielonej, ekologicznej. Opiera się na koncepcji bionaśladownictwa Janine Benyus zakładającej, iż przyroda oferuje najlepsze rozwiązania również dla przemysłu, będąc systemem cyrkularnym, gdzie nic nie zostaje zmarnowane, zasoby są odnawialne oraz dostępne dla wszystkich. Książka Guntera Pauli wydana w 2010 roku obfituje w przykłady przedsiębiorstw(38) proponujących innowacyjne rozwiązania, wpisujące się między innymi w trend ekonomii obiegu zamkniętego, oparte na naturalnych zjawiskach.

Nie możemy zapominać, że nie byłoby dziś ekonomii cyrkularnej bez zdobyczy technologicznych, które są jednym z punktów zainteresowania autorów Agendy Miejskiej dla Unii Europejskiej. W punkcie 11 części B programu operacyjnego Agendy(39) mowa o usługach cyfrowych, nowych technologiach a także, bardziej konkretnie, o dostępności do cyfrowych usług publicznych dla osób niepełnosprawnych oraz starszych zgodnie z założeniami międzynarodowych standardów wcag 2.0(40).

Wracając do samej Agendy Miejskiej dla Unii Europejskiej, założenia ekonomii cyrkularnej łączą się w niej z innymi obszarami priorytetowymi, wymienionymi w dokumencie. I tak, wspomniana jest mobilność w miastach(41), a konkretniej konieczność wypracowania zrównoważonego, wydajnego systemu, który będzie oferował alternatywy dla poruszania się samochodem, sprawny transport publiczny na skalę lokalną jak i regionalną oraz pełen dostęp do środków transportu publicznego dla osób niepełnosprawnych.

Jak zazwyczaj bywa z dokumentami unijnymi odnoszącymi się do jednostek samorządu terytorialnego, dokument traktuje również o odpowiedzialnych społecznie zamówieniach publicznych(42), które określane są w nim jako „potężne narzędzie dla osiągnięciu celów społecznych oraz środowiskowych oraz mające służyć tworzeniu na większą skalę ale z użyciem mniejszych środków”(43).

Ponadto Agenda unijna promuje walkę z bezrobociem, zakładanie nowych przedsiębiorstw, lokalną konsumpcję oraz wspieranie nowych modeli pracy. Jest to idealne pole dla spółdzielni socjalnych oraz szerzej przedsiębiorstw społecznych do wykazania swojego potencjału na tym polu. Już teraz spełniają one często tę rolę. Wystarczy pójść o krok dalej i do łańcucha produkcji czy etapów świadczenia usług włączyć elementy ekonomii cyrkularnej – włączyć do działalności materiały pochodzące z recyklingu, kreatywnie wykorzystać elementy, które wcześniej traktowane były jako odpady, sprzedawać raczej usługę korzystania z produktu niż sam produkt. Jeśli chodzi o rolę ekonomii obiegu zamkniętego w tworzeniu nowych miejsc pracy, wspomniany wcześniej raport Fundacji Ellen MacArthur44 wskazuje, iż dotychczasowe badania nad ekonomią cyrkularną pokazały, że ma ona pozytywny wpływ na zatrudnienie45.

W końcu trzeba nadmienić, iż autorzy Agendy przyznają, iż partnerstwa ponadnarodowe będą ważnym elementem programu operacyjnego46. Pierwszeństwo dawane jest partnerstwom inicjowanym oddolnie, gdyż to one najlepiej będą odpowiadały na konkretne potrzeby miast. Zachęca się też do tworzenia partnerstw nie tylko zrzeszających miasta, ale i włączających obszary wiejskie z nimi sąsiadujące. Ekonomia cyrkularna zakłada bowiem rozwiązania kompleksowe, których sukces będzie zależał od włączenia jak największej liczby interesariuszy.

37 Z angielskiego blue economy, theblueeconomy.org/.
38 Wszystkie przykłady dostępne są bezpłatnie na stronie: theblueeconomy.org/cases-1-to-100.html.
39 ec.europa.eu/regional_policy/sources/policy/themes/urban-development/agenda/pact-of-amsterdam.pdf.
40 Web Content Accessibility Guidelines (WCAG), czyli Wytyczne dotyczące Dostępności Zawartości Stron Internetowych, są zbiorem zasad tworzenia stron internetowych tak, aby były dostępne i czytelne dla jak największej liczby odbiorców, również tych niepełnosprawnych czy starszych. WCAG 2.0. promuje cztery podstawowe zasady tworzenia stron internetowych związane z percepcją, funkcjonalnością, zrozumiałością i rzetelnością.
41 Patrz punkt 10 części B programu operacyjnego Agendy, ec.europa.eu/regional_policy/sources/policy/themes/urban-development/agenda/pact-of-amsterdam.pdf.
42 Patrz punkt 12 części B programu operacyjnego Agendy, ec.europa.eu/regional_policy/sources/policy/themes/urban-development/agenda/pact-of-amsterdam.pdf.
43 Cytat za str. 28 Agendy, ec.europa.eu/regional_policy/sources/policy/themes/urban-development/agenda/pact-of-amsterdam.pdf.
44 ellenmacarthurfoundation.org/assets/downloads/publications/EllenMacArthurFoundation_Growth-Within_July15.pdf
45 Ibidem, str. 14.
46 Punkt 12.2 oraz punkt 5 części C programu operacyjnego Agendy Miejskiej dla UE, ec.europa.eu/regional_policy/sources/policy/themes/urban-development/agenda/pact-of-amsterdam.pdf.

Praktyczne zastosowania ekonomii cyrkularnej

Żywność w obiegu cyrkularnym

Żywność jest podstawowym dobrem konsumpcyjnym, na które mieszkańcy Europy poświęcają około 12% swojego budżetu(47). Badania wskazują, iż 31% żywności w Europie jest marnowana(48) czy to w samym procesie jej produkcji, czy też przez konsumentów. Przy tym podmioty zaangażowane w produkcję żywności zajmują 40% powierzchni Europy, a do produkcji żywności zużywane jest około 25% zasobów wody w Europie (70% na skalę całego świata)(49). Przetwarzanie odpadów żywnościowych generuje 8% emisji gazów cieplarnianych na całym świecie(50). Nakłady na produkcję żywności są ogromne, a jej wykorzystanie dalekie od optymalnego. Istnieją jednak alternatywy, które proponują przetwarzanie produktów spożywczych na inne dobra konsumpcyjne, opakowania czy też nawozy. Przedsiębiorstwa, często społeczne, działające zgodnie z zasadami ekonomii cyrkularnej, proponują w tym zakresie wiele wartych zainteresowania rozwiązań.

Przedsiębiorstwo społeczne Toast Ale(51) z Wielkiej Brytanii oraz belgijski browar Brussels Beer Project(52) proponują piwa wyrabiane z chleba, który zwracany jest przez piekarnie, sklepy czy też restauracje. W przypadku Brussels Beer Project tylko jedno z ich piw, Babylone, produkowane jest z chleba. Jest to jednak jedno z pięciu spośród czterdziestu jeden dotychczas proponowanych przez firmę piw, które, w kraju słynącym z produkcji piwa, utrzymuje się od lat w czołówce sprzedaży na terenie Belgii, a także we Francji i Japonii. Może to świadczyć z jednej strony o wysokiej jakości produktów pochodzących z „odpadów”, a z drugiej, o wzrastającym wobec nich zaufaniu konsumentów i ich rosnącej świadomości w tym zakresie. W przypadku Toast Ale cała produkcja firmy opiera się na chlebie. Według strony internetowej browaru, w Wielkiej Brytanii, aż 44% wyprodukowanego chleba trafia do śmietników(53). Każde z piętnastu proponowanych piw, również tych wytwarzanych we współpracy z ośmioma innymi browarami, produkowane jest między innymi z chleba, który może zastąpić nawet jedną trzecią słodu. Piwo sprzedawane jest w Wielkiej Brytanii oraz eksportowane do Stanów Zjednoczonych. Obydwie firmy chętnie dzielą się doświadczeniami a także przepisami na podstawowe piwo wyrabiane z chleba. Ponadto Toast Ale przeznacza całe dochody na wsparcie organizacji Feedback(54) działającej na rzecz nowego podejścia do żywności, dzięki któremu cały system jej produkcji powinien generować jak najmniejsze straty.

Przedsiębiorstwa o aspiracjach społecznych oraz ekologicznych podejmują się również wyzwań wymagających wiedzy specjalistycznej oraz większych nakładów finansowych, jak produkcja biopaliw czy ekologicznych środków smarnych do maszyn. Angielska Brocklesby Ltd.(55) od roku 1987 zajmuje się przetwarzaniem zużytych olejów spożywczych a także produktów spożywczych o wysokiej zawartości tłuszczów (pączki, gofry, frytki itp.) na biopaliwo oraz biogaz, poprzez proces fermentacji beztlenowej, wykorzystywany do produkcji energii elektrycznej oraz ciepła. Każdego tygodnia firma przerabia 1000 ton produktów, dysponując 1000m2 przestrzeni magazynowej. Inną, powstałą w 2007 roku firmą zajmującą się już tylko przetwarzaniem zużytego oleju spożywczego, jest francuska Gecco(56), która zatrudnia dziś dziewięć osób. Współpracuje ona ściśle z jednostkami samorządu terytorialnego, które używają wytworzone biopaliwo w pojazdach służbowych. Produkowane przez nią biolubrykanty służą natomiast do konserwacji maszyn służących do przycinania zieleni miejskiej. Fabryka służąca do przetwarzania olejów spożywczych na biopaliwo powstała między innymi ze środków unijnego programu LIFE, wspomnianego już wcześniej. Proponowany model ma być replikowany w innych regionach Francji oraz całej Europy. Jednym z najważniejszych dostawców oleju dla Gecco jest firma McCain. Trzeba tu nadmienić, iż obydwie wyżej wymienione firmy wskazują, iż regularne dostawy oleju nie są wcale sprawą oczywistą a, co za tym idzie, iż pozyskiwanie nowych, zaufanych dostawców i wspólne opracowanie sprawnych kanałów dostaw jest podstawowym wyzwaniem dla przedsiębiorstw, które chciałyby rozpocząć działalność w tym zakresie.

Sieci supermarketów spożywczych, będące jednym z większych interesariuszy przetwarzania odpadów spożywczych, w ostatnich latach proponują z jednej strony, coraz więcej produktów lokalnych, ekologicznych, a także tych wpisujących się w nurt ekonomii cyrkularnej. Piwa firm Brussels Beer Project oraz Toast Ale sprzedawane są odpowiednio w belgijskiej sieci Delhaize oraz angielskiej Tesco. Ponadto obydwa supermarkety promują szeroko sprzedaż owoców i warzyw nie odpowiadających standardom – niesymetrycznych, z przebarwieniami, mniejszych czy większych niż reszta partii. Są to produkty pełnowartościowe, które, z powodu przyzwyczajenia europejskiego konsumenta do „idealnych” produktów, dotychczas były wyrzucane.

Przemysł spożywczy to nie tylko samo jedzenie i napoje, ale również opakowania, w których je kupujemy oraz w których są przewożone. Są one często same w sobie największym zagrożeniem dla środowiska, prezentując jednocześnie wysoki potencjał dla alternatywnych rozwiązań. We Francji, dzięki współpracy firmy Coca-Cola oraz Plastipak(57), lidera rynku europejskiego w zakresie produkcji butelek do napojów z materiałów recyklingowych, powstało centrum Infinéo(58), które nie tylko zajmuje się recyklingiem butelek oraz ulepszaniem tego procesu, ale i organizacją wizyt pedagogicznych oraz studyjnych mających na celu uwrażliwienie konsumentów oraz propagowanie idei ekonomii cyrkularnej. Fińskie przedsiębiorstwo Storaenso(59) specjalizujące się w przetwarzaniu drewna proponuje z kolei biodegradowalne opakowania pochodzące z odpadów drewnianych czy drewna recyklingowego. Zajmuje się przy tym wykorzystywaniem biomasy do produkcji wielu innych dóbr, innowacyjnych materiałów do produkcji mebli oraz wykańczania budynków, peletów, olejów oraz substancji chemicznych pochodzenia roślinnego, ligniny oraz pulpy drzewnej wykorzystywanej do produkcji papieru, wyrobów higienicznych a także tekstyliów. Inicjatywy te, wymagając specjalistycznej wiedzy na temat procesów obróbki materiałów wyjściowych, wdrażane były z pomocą uniwersytetów, ośrodków naukowych, organizacji wspierających ochronę środowiska oraz jednostek samorządowych odpowiedzialnych za zarządzanie odpadami. Współpraca taka jest w tym wypadku niezbędna.

Nie brak jednak i pomysłów prostych, przystępnych dla małych nawet przedsiębiorstw społecznych, rozpoczynających swoją działalność. Trzy Holenderki założyły w 2012 roku przedsiębiorstwo społeczne Kromkommer(60) produkujące zupy z warzyw nie spełniających standardów, zakrzywionych, zrośniętych czy mających plamy, które sklepy, straganiarze czy restauracje wyrzucają do śmieci. Przedsiębiorstwo rozpoczęło produkcję na większą skalę w 2014 roku dzięki funduszom zebranym w akcji crowdfundingowej, w trakcie której zebrały budżet w wysokości prawie 32 tys. EUR. Dzięki temu bądź co bądź niewielkiemu budżetowi dziś przedsiębiorstwo zaopatruje 150 sklepów oraz restauracji na terenie całej Holandii, a we wrześniu 2018 roku ruszyły z produkcją nowej linii zup organicznych. Założycielki są naprawdę aktywne. Już w październiku 2018 roku, we współpracy z przedsiębiorstwem Plan Toys, produkującym drewniane zabawki, wylansowały linię drewnianych, nieidealnych warzyw, aby promować wspierane idee wśród najmłodszych.

W 2014 roku, również w Holandii, powstała pierwsza restauracja Instoc(61) przygotowująca dania z niesprzedanych produktów spożywczych, pochodzących z supermarketów holenderskiej sieci Albert Heijn. Dziś Instoc to trzy restauracje w największych miastach Holandii, giełda produktów spożywczych szybkiego spożycia, foodtruck, książka kucharska, granola produkowana przez Instock z odzyskanej mieszanki ziaren używanych do wyrobu piwa oraz dwa piwa, jedno produkowane z chleba a drugie z ziemniaków. Pomysły młodych założycieli zostały uhonorowane wyróżnieniem Forbes 30 under 30 oraz znakiem jakości Tripadvisor.

Amsterdam poszedł jeszcze dalej w myśleniu o ekonomii cyrkularnej. Założyciele Foodlogica62 stwierdzili, iż konsumenci zamieszkujący duże miasta, decydując się na zakup lokalnych produktów, sprawiają, iż mniej samochodów transportujących te dobra przemieszcza się po tych miastach. Firma opracowała więc strategię logistyczną zakładającą dowożenie produktów przez samochody do kontenerów składowych pobierających energię ze słońca, a znajdujących się na obrzeżach miast. Stamtąd produkty dowożone są do miejsc docelowych, restauracji, sklepów, domów rowerowymi trajkami, mogącymi uciągnąć towar o łącznej wadze do 300 kg, na trasie do 100 km, co pokrywa potrzeby Amsterdamu. Firma, powstała w 2015 roku, współpracuje z PwC, dzięki czemu może korzystać z usług doradczych, które pozwalają na sprawniejszy rozwój oraz korzystanie ze sprawdzonych rozwiązań logistycznych.

Cyrkularne inicjatywy władz miejskich
Te ciekawe i innowacyjne pomysły Holendrów w dziedzinie ekonomii obiegu zamkniętego nie dziwią jednak, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, iż Amsterdam jest pierwszym miastem aspirującym do tytułu miasta cyrkularnego. Po pierwsze, miasto jest aktywnym partnerem szeroko zakrojonego projektu WASTED(63). Promuje on sortowanie śmieci, zwłaszcza w biedniejszych dzielnicach, często zamieszkałych przez imigrantów pochodzących z krajów, gdzie sortowanie czy recykling odpadów nie są jeszcze tak popularne jak w Holandii. Osoby chętne do udziału w projekcie dostają pakiet startowy. Dwanaście worków służących sortowaniu różnego rodzaju odpadów, broszurę z informacjami wyjaśniającymi, co i jak należy sortować oraz plakat promujący inicjatywę. Kiedy już uda się napełnić worki odpowiednimi kategoriami śmieci, uczestnik zanosi je do odpowiednich kontenerów, na których znajdują się logo oraz QR kod projektu WASTED. Należy go zeskanować, zrobić zdjęcie worka i przesłać je poprzez aplikację WASTED do fundacji Cities(64) odpowiedzialnej za projekt. Jej pracownicy przesyłają w zamian wirtualną monetę(65) na konto uczestnika, którą ten może wykorzystać w jednym ze sklepów partnerskich inicjatywy. Sklepy te oferują darmowe produkty lub zniżki na sprzedawane produkty. Popularność systemu była tak duża, zarówno wśród segregujących śmieci, jak i lokalnych sklepikarzy, że do akcji włączyło się miasto i z czasem projekt, początkowo wdrażany w jednej dzielnicy, objął cały Amsterdam. Co więcej, po tym jak World Economic Forum zamieściło wideo(66) przedstawiające założenia inicjatywy, organizacje oraz samorządy z różnych stron świata zaczęły zgłaszać się do fundacji Cities, prosząc o wdrożenie podobnych inicjatyw w ich miastach. Projekt cały czas jest rozwijany na terenie Amsterdamu i może służyć jako inspiracja dla organizacji i decydentów z innych krajów.

W Amsterdamie działa też spółdzielnia, Circle Economy(67), powołana przez władze miejskie, wdrażająca programy promujące ekonomię obiegu zamkniętego w całej Holandii. Skupia ona firmy zainteresowane rozwojem w tym kierunku, buduje bazę wiedzy oraz narzędzi, a także świadczy usługi doradcze z tego zakresu. Główną jej misją jest „przyspieszenie transformacji cyrkularnej poprzez aktywne wdrażanie praktycznych rozwiązań na szeroką skalę”(68). Spółdzielnia wdraża program City Circle Scan(69), którego celem jest zidentyfikowanie głównych obszarów, w których Amsterdam może dokonać zmian, aby stać się miastem w pełni cyrkularnym. Jest też autorem raportu Circular Amsterdam(70), który wskazuje możliwą ścieżkę rozwoju miasta w kierunku ekonomii obiegu zamkniętego. Skupiono się w nim na dwóch obszarach, robotach budowlanych oraz odpadach organicznych, proponując wielowymiarowe rozwiązania łączące działalność różnorodnych podmiotów gospodarczych współegzystujących w mieście.

W kontekście przetwarzania żywności warto wymienić również inicjatywę Milan Urban Food Policy Pact(71), czyli porozumienie na rzecz budowania i rozwoju zrównoważonych systemów żywnościowych, zrzeszające 179 krajów z całego świata. W ramach paktu organizowane są działania sieciujące, rozpowszechnianie dobrych praktyk, monitoring postępów i spotkania prezydentów miast. Najlepsze inicjatywy corocznie mogą liczyć na nagrody pieniężne. We wrześniu 2018 roku nagrodę przyznano między innymi belgijskiemu miastu Ghent za program Foodsavers Ghent(72). Jest to platforma komunikacji między podmiotami borykającymi się periodycznie z nadwyżkami jedzenia (supermarkety, rolnicy, restauracje) oraz tymi, które nadwyżki te mogą wykorzystać (organizacje społeczne, banki żywności, osoby prywatne) Spośród miast polskich tylko Warszawa znajduje się na liście sygnatariuszy porozumienia, co wskazuje na potrzebę rozwoju Polski w tym kierunku. Nowi sygnatariusze ciągle mogą dołączać do porozumienia(73).

Miasta takie jak Maribor na Słowenii(74) czy Madryt(75) poszły o krok dalej w myśleniu o recyklingu żywności w miastach. Obydwa zaproponowały produkcję „miejskiej gleby”, ziemi wzbogaconej o mieszankę odpadów organicznych, którą następnie wykorzystuje się do utrzymania zieleni miejskiej. W obydwu miastach zostały też zorganizowane akcje informacyjne oraz warsztaty zakładania ogródków miejskich z wykorzystaniem pozyskanej miejskiej gleby. Ponadto w Mariborze, na rok 2019, zaplanowano otwarcie miejskiego sadu, w którym znaleźć będzie można różnorakie drzewa owocowe, sadzone również na pozyskanej, wzbogaconej o naturalne składniki, glebie.

Władze Wiednia podeszły do problemu dbałości środowisko oraz wyzwań niesionych przez ekonomię cyrkularną w sposób bardziej systemowy. Do lokalnych przepisów na temat zamówień publicznych wprowadziły minimalne kwoty, 50% dla szkół i przedszkoli publicznych oraz 30% dla innych jednostek podległych władzom miejskim(76), wydatków publicznych, które muszą trafić do producentów dóbr przyjaznych środowisku, ekologicznych, lokalnych, pochodzących z recyklingu, nie wymagających długiego łańcucha dostaw. Stworzonych zostało również siedemnaście grup roboczych skupionych wokół konkretnych potrzeb jednostek samorządu terytorialnego oraz organizmów im podległych, które wypracować mają najlepsze praktyki oraz rekomendacje w zakresie zamówień odpowiedzialnych społecznie i środowiskowo. W dziedzinie wyżywienia, firmy cateringowe zapewniające posiłki szkołom i przedszkolom zobowiązują się dostarczać posiłki przygotowane na bazie produktów lokalnych, sezonowych, często pochodzących z farm ekologicznych oraz do zapewnienia posiłków wegetariańskich dwa razy w tygodniu, co, jak wskazuje oficjalna strona miasta i projektu ÖkoKauf Wien(77), przyczyniło się już do zmniejszenia emisji CO2 w mieście o 15.000 ton rocznie.

Nie tylko miasta
Inicjatywy propagujące ekonomię cyrkularną wdrażane są nie tylko na poziomie miast, ale i całych krajów. Rząd Danii już w 2006 roku zainicjował partnerstwo na rzecz wdrożenia programu Zielonych Zleceń Publicznych, GPP – Green Public Procurement(78), proponowanego przez Komisję Europejską jako dobrowolnego instrumentu dążącego do zrównoważonej produkcji oraz konsumpcji. Uczestnicy wymieniają się dobrymi praktykami, wiedzą na temat odpowiedzialnych społecznie zamówień publicznych. Mają przy tym dostęp do bazy kryteriów pozafinansowych używanych powszechnie w przetargach publicznych przez duńskie jednostki samorządu terytorialnego oraz agendy rządowe innych szczebli. Kryteria te odnoszą się do pochodzenia produktów, możliwości ich recyklingu, redukcji chemikaliów w procesie produkcji, długości życia produktów, całościowych kosztów wdrożenia inicjatywy oraz wpływu na środowisko. Szacuje się, iż zamówienia publiczne w Europie generują 19% PKB całej Unii Europejskiej(79), a więc wysiłki w tym zakresie mogą przynieść realną zmianę na skalę całej Europy. W Belgii oraz Niemczech powstały z kolei odpowiednio, The Flanders Materials Programme(80) oraz The German Resource Efficiency Programme (ProgRess)(81), obydwa zmierzające do wypracowania multisektorowych planów na rzecz promocji ekonomii cyrkularnej, począwszy od działań edukacyjnych, a skończywszy na konkretnych działaniach wszystkich zaangażowanych stron, jednostek samorządowych, rządowych, organizacji pozarządowych, biznesu, ośrodków badawczych oraz przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego. The Flanders Materials Programme wskazuje dziewięć obszarów(82), które mają być dźwigniami nowej, odpowiedzialnej gospodarki:

• zrównoważone projektowanie materiałów, dóbr, łańcuchów dostaw oraz usług ;
• mądra współpraca zakładająca równy dostęp do informacji oraz wymianę doświadczeń;
• inteligentne odpowiedzialne inwestycje zarówno sektora publicznego jak i prywatnego;
• lepsze regulacje prawnych zachęcające do wdrażania koncepcji ekonomii cyrkularnej;
• zrównoważone zarządzanie materiałami wykorzystywanymi w przemyśle budowlanym zużywającym największą ich ilość;
• wykorzystanie substancji chemicznych oraz plastiku w zamkniętych łańcuchach produkcji;
• koncepcja bioekonomii polegającej na produkcji zrównoważonych dóbr z surowców odnawialnych oraz ich promowanie jako takich;
• pełny recykling metali;
• odkrywanie nowych materiałów oraz technologii ich przeróbki.

Podobnie niemiecki program ProgRess skoncentrowany jest na recyklingu metali będących jednym z filarów gospodarki niemieckiej, recyklingu materiałów budowlanych oraz budownictwie ekologicznym, odpowiedzialnym wykorzystaniu zasobów naturalnych do produkcji nowych technologii oraz potencjalnych innowacjach w dziedzinie biotechnologii, które mogą przynieść nowe, przyjazne środowisku rozwiązania technologiczne(83). Na czoło inicjatyw rządowych wysuwa się jednak Szkocja, która postawiła sobie ambitny cel redukcji odpadów żywnościowych o 33% do roku 2025(84), jedyny tak konkretny i ambitny na skalę Europy. Wytypowano cztery priorytetowe obszary działań:

• wdrożenie ekonomii cyrkularnej w przemyśle rybnym oraz związanym z produkcją napojów alkoholowych, tak ważnych dla tego kraju;
• ponowne użycie infrastruktury służącej pozyskiwaniu energii;
• podniesienie produktywności surowców oraz materiałów pochodzących z recyklingu używanych w przemyśle budowlanym;
• ponowne używanie materiałów pochodzących z recyklingu do produkcji nowych dóbr.

W tym kontekście powstała inicjatywa Scotland’s Revolve Reuse Standard(85). Jest to narzędzie służące do oceny standardów jakości urządzeń przeznaczonych do ponownego użytku oraz działalności sprzedawców tychże urządzeń. Na podstawie badań, pomysłodawcy programu Zero Waste Scotland(86), którzy wprowadzili narzędzie w życie, stwierdzili, iż największą przeszkodą na drodze do ponownego użytkowania dóbr jest brak zaufania konsumentów do takich produktów. Wprowadzono więc w życie ogólnokrajowy system certyfikacji i standaryzacji wymogów stawianych takim produktom, który przyczynił się do wzrostu ich sprzedaży w ostatnich latach.

Produkty niejednokrotnego użytku
Kwestia ponownego używania produktów – z angielskiego re-use – zainspirowała wiele przedsiębiorstw do rozpoczęcia działalności. Sklepy typu second-hand znane są od wielu lat. W ostatnich latach jednak przedsiębiorstwa zajmujące się tą działalnością weszły na inny poziom postrzegania swojej roli i miejsca w społeczeństwie. Po pierwsze, wraz ze zwiększeniem świadomości środowiskowej konsumentów i rozpoczęciem globalnej debaty na temat problemów ekologicznych kupowanie dóbr z drugiej ręki stało się czynnością dobrze widzianą, pożądaną, nie dyktowaną tyle ograniczeniami finansowymi co wrażliwością społeczną. Po drugie, jeśli przyjrzeć się z bliska firmom i organizacjom zajmującym się sprzedażą używanych dóbr, najczęściej nie zajmują się one tylko sprzedażą, ale i upcyclingiem, czyli nadawaniem nowej wartości poprzez przeróbki, renowację, produkcję ulepszonej wersji. Przy tym wszystkim przedsiębiorstwa produkujące czy sprzedające produkty „ponownego użytku” prowadzą także często działalność edukacyjną w lokalnych społecznościach oraz programy integracji marginalizowanych warstw społeczeństwa. Community Reuse Network Ireland (CRNI)(87), organizacja zrzeszająca i reprezentująca na poziomie krajowym przedsiębiorstwa zajmujące się towarami używanymi, prowadziła projekt ECOStep Youth Project(88). Projekt miał na celu zaangażowanie młodych ludzi zagrożonych wykluczeniem społecznym w inicjatywy związane z kreatywnym projektowaniem i wykorzystaniem dóbr z drugiej ręki. Pochodząca z angielskiego hrabstwa Surrey organizacja Surrey Reuse Network(89), prowadząca działalność w tym samym obszarze, dostrzega również potrzebę oferowania zatrudnienia oraz szkoleń osobom wymagającym włączenia społecznego.

Organizacje zrzeszające przedsiębiorstwa sprzedające używane produkty dostrzegły potrzebę certyfikacji tych dóbr oraz wypracowania standardów ich sprzedaży, co służyć ma promocji tej działalności oraz wzbudzeniu większego zaufania wśród społeczeństwa. CRNI zrealizowała projekt Re-Mark(90), którego głównym celem było wypracowanie standardów jakości produktów second-hand, aby zapewnić bezpieczeństwo a także wysoką jakość tychże dóbr, co zachęcić miało Irlandczyków do częstszego sięgania po nie. London Community Ressource Network(91) zajmuje się z kolei „eko-audytem”(92) dla organizacji charytatywnych oraz małych i średnich przedsiębiorstw. Organizacja jest upoważniona do wydawania zaświadczeń dotyczących zużycia zasobów, emisji CO2 oraz zarządzania odpadami. Zajmuje się również opracowywaniem oraz pomocą we wdrażaniu planów działań oraz polityk wewnętrznych dążących do poprawy rezultatów w tychże obszarach. Belgijska organizacja RReuse(93), wspierająca przedsiębiorstwa społeczne aktywne w dziedzinie ponownego użytkowania, napraw i recyklingu, działa na poziomie Unii Europejskiej przekonując do konieczności wprowadzenia oficjalnej certyfikacji firm zajmujących się sprzedażą dóbr używanych(94). Ważnym aspektem działalności tejże organizacji jest również lobbing na rzecz projektowania dóbr w sposób społecznie i środowiskowo odpowiedzialny, aby umożliwić ich wieloletnie użytkowanie oraz ponowne wykorzystanie i sprawny recykling na końcu życia produktu(95). Z kolei belgijska federacja Ressources(96) zrzesza przedsiębiorstwa społeczne działające w zakresie redukcji odpadów poprzez ponowne ich użycie, recykling oraz upcycling. Zakres działalności zrzeszonych organizacji jest bardzo szeroki, od tych zajmujących się odpadami organicznymi, poprzez te zajmujące się tekstyliami, papierem, meblami oraz materiałami informatycznymi, na tych skupiających się na materiałach budowlanych skończywszy(97).

Istnieje jeszcze jeden ciekawy model związany z ponownym użytkowaniem dóbr. Jest to tzw. odwrócony łańcuch dostaw, z angielskiego reverse supply chain. Dotychczas głównym zmartwieniem firm było dostarczenie towaru klientowi na czas. Dziś firmy myślące przyszłościowo, innowacyjnie zadają sobie pytanie, co zrobić żeby pomóc klientowi pozbyć się niechcianych czy nieużywanych już towarów, zwiększając zarówno satysfakcję klienta jak i swoje zyski poprzez ponowne wykorzystanie materiałów do produkcji lub poprzez wprowadzenie nowej formy sprzedaży, bliskiej leasingowi. Przykładem prostego rozwiązania z tego zakresu jest działalność angielskiej firmy Braiform(98), lidera rynku wieszaków w Wielkiej Brytanii. Przedsiębiorstwo nie tylko dostarcza wieszaki do największych sieci odzieżowych i projektantów, ale i, gdy te nie są już potrzebne, odbiera je, sortuje, czyści, ponownie pakuje i wysyła do kolejnych klientów, zapobiegając w ten sposób ich wyrzucaniu.

Nie kupujmy, dzielmy się
Ponowne używanie produktów nie jest jedyną alternatywą. Coraz bardziej popularna staje się idea dzielenia się, która w przedsiębiorstwach przybiera formę dzielenia się aktywami(99). Praktyka ta, wpisująca się w nurt ekonomii funkcjonalnej, pozwala często znacząco zmniejszyć koszty czy to utrzymania gospodarstwa domowego czy to firmy. Płacimy wyłącznie za użytkowanie urządzenia, nie za jego posiadanie. Koszty napraw pokrywane są zaś przez firmę, która jest właścicielem dobra. Tim Slater, założyciel londyńskiej platformy wymiany Fat Llama(100), podkreśla, iż w przypadku wypożyczania sprzętu należącego do osób prywatnych, ważne jest ich ubezpieczenie. Pomimo coraz większej popularności idei takich jak AirBnB czy Uber, gdzie użyczanym dobrem jest własne mieszkanie czy samochód, ludzie są ciągle nieufni wobec inicjatyw zakładających wspólne użytkowanie dóbr z osobami sobie bliżej nie znanymi. Jeśli przyjrzymy się liście przedmiotów, które osoby prywatne wynajmują przez stronę Fat Llama, zauważymy iż większość z nich to przedmioty o dużej wartości, sprzęt audiowizualny, elektroniczny, fotograficzny, sportowy, instrumenty muzyczne czy pojazdy. Wiele wcześniejszych inicjatyw upadło po krótkim czasie z powodu małego zainteresowania osób wypożyczających, które nie miały żadnej gwarancji, iż sprzęt powróci do nich w dobrym stanie. Dlatego właśnie Fat Llama proponuje również ubezpieczenie wynajmowanego sprzętu.

Oprócz platform zrzeszających osoby prywatne chcące wypożyczyć sprzęt, którego same nie używają, istnieją również inicjatywy takie, jak Toronto Tool Library(101). Jest to wypożyczalnia narzędzi działająca w Toronto, oparta na pomyśle z Berkley z lat ’70. Wpłacając roczną subskrypcję w wysokości 55$, użytkownik może wypożyczać dowolne narzędzie dostępne w bibliotece na określony, krótki czas. Za nieco wyższą opłatą klient może wypożyczać narzędzia na dłuższy czas oraz otrzymuje dostęp do przedmiotów różnego rodzaju, wypożyczanych poprzez pierwszą kanadyjską stronę internetową poświęconą dzieleniu się dobrami, Sharing Depot(102). Samo Toronto Tool Library jest, zgodnie z życzeniem założyciela, organizacją non-profit, która zebrała imponujące ilości narzędzi od lokalnej społeczności. W dobie szerzącego się konsumpcjonizmu ludzie kupują coraz więcej przedmiotów, które albo wcale nie są im potrzebne i nigdy nie zostają użyte, albo po pierwszym użyciu trafiają do garażu czy na strych, zabierając miejsce. Inicjatorzy wypożyczalni narzędzi są zdania, iż tego typu inicjatywy prowadzone powinny być przez lokalne samorządy, gdyż mają one możliwość przechowywania znacznie większej ilości sprzętu, dotarcia do szerszego grona tak klientów, jak i donatorów. Ważnym elementem tego modelu jest również sieć wolontariuszy, pasjonatów majsterkowania, którzy pomagają reperować sprzęt w razie potrzeby. Wdrożenie tej inicjatywy przez samorządy nie tylko pozwalałyby mniej zamożnym obywatelom wypożyczyć drogi często sprzęt, ale i zapobiegałyby zbyt pochopnemu pozbywaniu się sprzętu oraz jego drogiej utylizacji. Z racji zainteresowania pomysłem wielu kanadyjskich samorządów oraz organizacji obywatelskich, stworzono podręcznik zakładania wypożyczalni narzędzi(103).

Także firmy decydują się coraz częściej na wypożyczanie sprzętu czy mebli biurowych niż na ich zakup. Rype Office(104) z Londynu proponuje trzy różne rozwiązania firmom. Pierwsze to zakup nowych mebli z możliwością ich odkupienia w momencie, kiedy klient nie będzie ich więcej potrzebował lub będzie chciał je zmienić. Drugie to wykonywanie mebli na zamówienie z odzyskanych materiałów. Trzecie zaś to usługi naprawy i odnawiania mebli firmowych. Wszystkie trzy opcje zakładają wysoką jakość materiałów używanych do produkcji nowych mebli, które muszą zachować swoje właściwości przez cały cykl życia, by móc posłużyć do produkcji nowych, ulepszonych modeli. W tym leży całe wyzwanie koncepcji upcyclingu. Chodzi o ty, by z materiałów odzyskanych stworzyć rzecz lepszą niż ta wyjściowa, bardziej nowoczesną, funkcjonalną, ładniejszą a przy tym niedrogą, gdyż wykonaną z materiałów będących już w posiadaniu firmy. Co istotne, czas potrzebny na wykonanie takich mebli jest krótszy, niż ten, który trzeba poświęcić na wykonanie zupełnie nowych mebli. Cały model pozwala małym firmom na znaczne oszczędności i z pewnością jest krokiem w stronę odpowiedzialnego biznesu.

Budownictwo cyrkularne
Wróćmy do tematu zrównoważonego budownictwa, poruszonego w kontekście inicjatyw krajowych. Pisząc o budownictwie, trzeba wspomnieć, iż wiele przedsiębiorstw oraz organizacji zwraca się aktualnie w stronę nurtu budowania w zgodzie z naturą – z wykorzystaniem materiałów budowlanych pochodzących z recyklingu, poddanych upcyclingowi, naturalnych, biodegradowalnych. Pomysłów jest mnóstwo, jak na przykład ten wprowadzony w życie w 2017 roku przez grupę francuskich młodych architektów, którzy założyli przedsiębiorstwo Agilcare Construction(105) proponujące budowę domów z drewna. Od innych przedsiębiorstw tego typu odróżnia ich to, iż w proces projektowania włączyli propozycje możliwych transformacji budynku tak, aby służył on właścicielom jak najdłużej oraz odpowiadał ich zmieniającym się potrzebom. Włoskie studio projektowania, BAG beyond architecture group(106), skupiające pięcioro młodych ludzi, zajmuje się z kolei projektowaniem konstrukcji z naturalnych materiałów, wpisujących się harmonijnie w przestrzeń miejską Rzymu. Członkowie BAG są zwolennikami zrównoważonej architektury połączonej z tradycyjnymi technikami konstrukcji.

Niewielkim, początkującym przedsiębiorstwom, takim jak dwa wymienione wyżej, potrzebne jest wsparcie, zarówno w poszukiwaniu źródeł materiałów przyjaznych środowisku, jak i w samym ulepszaniu koncepcji a także uwrażliwianiu szerszego grona odbiorców na konieczność bardziej ekologicznego podejścia do architektury i budownictwa. Dla takich właśnie firm francuskie stowarzyszenie działające na rzecz eko-transformacji, Cd2e, prowadzi, między innymi giełdę materiałów budowlanych z drugiej ręki(107), platformę informacji, także tych prawnych, na temat przetwarzania różnych typów odpadów(108) oraz bazę danych eko-materiałów(109). Z kolei założona w 1987 roku w Hamburgu firma EPEA(110) jest firmą badawczą i konsultingową, pomagającą zarówno firmom, jak i podmiotom publicznym oraz ośrodkom naukowym w przejściu do modelu cyrkularnego. Firma zatrudnia naukowców z dziedziny chemii, biologii oraz nauk przyrodniczych, a także specjalistów z zakresu optymizacji oraz rozwoju produktów. Jeden z jej założycieli był także pomysłodawcą idei Cradle to Cradle(111). Jest to koncepcja projektowania zmierzająca do potencjalnie nieskończonego, cyklicznego wykorzystywania tych samych materiałów. Koncepcja inspirowana jest procesami zachodzącymi w przyrodzie, gdzie nic nie ginie, a koniec jednego życia jest początkiem następnego. Koncepcja ta wybiega poza tradycyjne myślenie o redukcji wpływu człowieka na środowisko czy recyklingu i idzie krok dalej, proponując upcyclin – ponowne używanie materiałów oraz wpisanie tych dwóch pierwszych procesów w sam proces projektowanie dóbr.

Ciekawym przykładem włączenia ekonomii cyrkularnej do budownictwa, a także zamówień publicznych jest działalność duńskiego urzędu miasta Odense(112). Kiedy w mieście miało powstać czterdzieści nowych ośrodków rezydencyjnych dla młodych osób z niepełnosprawnościami, miasto nie zawahało się wpisać w wymogi przetargu punktów dotyczących użycia alternatywnych, przyjaznych środowisku materiałów budowlanych, wolnych od szkodliwych chemikaliów oraz zainstalowania paneli słonecznych oraz energooszczędnego oświetlenia. Z powodu dodatkowych wymogów, cena inwestycji była wyższa tylko o 5% od oferty tradycyjnej. Władze miasta szacują jednak, że dzięki przyjaznym środowisku rozwiązaniom koszty utrzymania budynku będą niższe niż jego utrzymanie przy zastosowaniu tradycyjnych rozwiązań, co będzie generowało oszczędności przez lata, przekraczające znacznie wyjściowe 5% całości kosztów inwestycji.

Projektowanie w nurcie cyrkularnym
Ekonomia cyrkularna to jednak nie tylko budownictwo, architektura i projektowanie na dużą skalę, często niedostępne dla przedsiębiorstw społecznych, ale i proste pomysły nadawania nowego życia „śmieciom”. Często są to inicjatywy bardzo inspirujące, jak ta proponowana przez Goldfinger Factory z Londynu(113). Jak sami założyciele określają na stronie internetowej, jest to przedsiębiorstwo społeczne zajmujące się zrównoważonym designem, wygrywające liczne nagrody. A jest co nagradzać. Oprócz usług projektowania na zamówienie wnętrz, mebli, gadżetów reklamowych i przedmiotów użytkowych, z drewna oraz metalu, dla firm, restauracji, sklepów oraz lokalnej społeczności, Goldfinger proponuje kursy stolarki oraz kreatywnego projektowania z użyciem materiałów z drugiej ręki, między innymi dla osób bezrobotnych, przyczyniając się w ten sposób do ich reintegracji na rynku pracy. Jest też platformą dla projektantów oraz rzemieślników, dzięki której mogą oni łatwiej wypromować i sprzedać swoje produkty. Firma prowadzi także kawiarnię w swojej siedzibie.

Jako że ekonomia cyrkularna jest trendem globalnym już od wielu lat, przykłady jej dobrego zastosowania znaleźć można tysiące kilometrów od Europy. Przynajmniej jeden z nich wart jest przytoczenia, gdyż, mimo trudnych początków, działająca od 2012 roku organizacja skupia dziś 60 spółdzielni brazylijskich, zatrudnia ponad 20 osób i wspiera poprzez zatrudnienie w partnerskich spółdzielniach ponad 1000 kobiet. Pomysł jest genialny w swej prostocie. Sieć Rede Asta(114) proponuje korporacjom wyprodukowanie przedmiotów promocyjnych z ich własnych odpadów. I tak torby promocyjne dla Volkswagena zostały wyprodukowane z pozostałości obić do samochodów. Materiały promocyjne dla firmy L’Oréal powstały z koszulek wykorzystywanych przez firmę na różnorodnych targach, a te dla firmy Coca-Cola zostały sporządzone na bazie butelek. Wśród dużych firm współpracujących z siecią Rede Asta znajdują się także, między innymi, Fiat, Unilever, C&A oraz PayPal. W związku z tym, że sieć współpracuje z lokalnymi kooperatywami zatrudniającymi prawie wyłącznie kobiety, których sytuacja ekonomiczna w Brazylii jest szczególnie trudna, otrzymała również wsparcie mentorskie firmy konsultingowej Ernst&Young w ramach programu Entrepreneurial Winning Women, a także wsparcie inwestycyjne banku Santander i Fundacji Chanel. Wyróżniona została także główną nagrodą banku UBS w dziedzinie „Wizjonerzy”. Ponadto, już w roku 2014, w BBC News ukazał się artykuł na temat organizacji Rede Asta, którą Fundacja Ellen MacArthur, będąca punktem odniesienia w dziedzinie gospodarki cyrkularnej, zaliczyła do 100 najlepszych przykładów praktycznego zastosowania założeń ekonomii obiegu zamkniętego(115).

W Europie z kolei prowadzone są projekty reintegracji społecznej, w ramach których uczestnicy uczą się jak wykorzystać wyrzucane rzeczy oraz materiały do produkcji nowych dóbr. The Great Recovery(116), będący projektem wdrażanym głównie w angielskim hrabstwie Surrey w latach 2012 -2016, skupił przedsiębiorstwa zajmujące się zbiórką i recyklingiem odpadów, takie jak Suez oraz Sita, producentów mebli jak IKEA oraz uczestników projektu. Wspólnie wypracowali możliwe ścieżki wykorzystania różnorodnych odpadów. Uczestnicy brali także udział w warsztatach rzemiosła, dzięki którym nauczyli się jak nadawać nowe życie wyrzuconym meblom. Podobny projekt, Back2New Upcycling(117), skierowany do osób długotrwale bezrobotnych wdrożyła organizacja charytatywna West Limerick Resources z Irlandii w ramach programu reintegracji zawodowej.

Moda a ekonomia cyrkularna
Pójdźmy o krok dalej w dziedzinie projektowania i skupmy się na obszarze, który prezentuje prawie 5% wydatków przeciętnego domostwa europejskiego(118). Mimo coraz większej świadomości środowiskowej firm prywatnych oraz ogółu społeczeństwa przemysł odzieżowy, o którym mowa, przedstawia się jako całkowicie nieprzyjazny środowisku. Tylko 1% odzieży(119) poddawane jest recyklingowi. Oszacowano również, iż między 2015 a 2050 rokiem 22 miliony ton plastikowych mikro włókien pochodzących z odzieży wyląduje w oceanach za sprawą ich wypłukiwania w trakcie prania(120). W obliczu globalnego wzrostu sprzedaży odzieży oraz, co za tym idzie, krótszego cyklu życia tych dóbr spowodowanego nadejściem trendu fast fashion, firmy oraz organizacje mające bardziej społeczny i środowiskowy charakter zaczęły poszukiwać alternatyw proponujących model przeciwstawny, slow fashion, wpisujący się również w kręg zainteresowania ekonomii cyrkularnej.

Francja nie od dziś jest stolicą mody, również tej odpowiedzialnej społecznie. To właśnie tam powstała inicjatywa Textiles Recycling Valley(121), skupiająca organizacje mające doświadczenie w działaniach recyklingowych, badaniach, innowacjach oraz ekonomii obiegu zamkniętego. Inicjatywa ta powstała przy wsparciu programu Interreg Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, łącząc działania Francji, Walonii oraz Flandrii we wspólnym projekcie Retex(122). Jest to projekt zmierzający do redukcji odpadów tekstylnych, skupia się na trzech priorytetowych działaniach – zmianie myślenia na temat metod produkcji odzieży, innowacyjnym podejściu do projektowania oraz pomysłach na recykling tekstyliów. Jego realizatorzy mają ambicję stać się platformą wymiany doświadczeń producentów tekstyliów, sprzedawców, ośrodków naukowych badających nowe materiały oraz firm zajmujących się recyklingiem odzieży. Jedną z organizacji realizujących projekt jest Cd2e(123), stowarzyszenie na rzecz rozwoju przedsiębiorstw ekologicznych działające w wielu obszarach, m.in. budownictwa, odnawialnych energii, cyklu życia produktów, recyklingu oraz tworzenia nowych modeli biznesowych. Ciekawym partnerem projektu, reprezentującym wysiłki lokalnego samorządu na rzecz ekonomii cyrkularnej, jest UP-tex(124), ośrodek zajmujący się promowaniem badań nad innowacyjnymi materiałami tekstylnymi oraz przedsiębiorstw jutra zajmujących się ich produkcją. Kolejnym pomysłodawcą projektu jest organizacja EcoTLC(125) zajmująca się przetwarzaniem tekstyliów, dofinansowująca badania i projekty dotyczące innowacyjnych rozwiązań z tego zakresu. Wyżej wymienione organizacje partnerskie powołały do życia internetową giełdę, Circular Textile Stock Exchange(126), łączącą firmy chcące pozbyć się odpadów z produkcji odzieży z tymi, które odpady te przetwarzają.

W ramach ekonomii obiegu zamkniętego, w wielu krajach powstały przedsiębiorstwa proponujące inne podejście do odzieży. Duńska firma Better World Fashion(127) specjalizuje się w naprawie i przetwarzaniu używanych ubrań i dodatków skórzanych, które, pod nową postacią, można wypożyczyć lub kupić, z opcją zwrotu do sklepu w zamian za 50% ceny wyjściowej. Karierę w Danii zrobiło przedsiębiorstwo Vigga(128) szyjące oraz wypożyczające ubrania dziecięce wykonane z organicznych materiałów. Firma zdobyła liczne nagrody i wyróżnienia organizacji promujących ochronę środowiska oraz ekonomię cyrkularną. Mud Jeans(129) z Holandii szyje z kolei jeansy z materiałów pochodzących z recyklingu, proponując przy tym usługi szycia, wypożyczania oraz sprzedaży jeansów. Przedsiębiorstwo Tale Me(130) obecne w Brukseli oraz Paryżu proponuje swoim klientkom wypożyczanie ubrań dziecięcych oraz ciążowych, które zwykle noszone są przez krótki okres czasu. Pozwala to na redukcję odpadów tekstylnych, a z drugiej strony jest tańszą opcją dla przyszłych i aktualnych matek o niższych dochodach.

Rekomendacje Z powyższych przykładów można wyciągnąć kilka wniosków co do kolejnych kroków, które należy podjąć, aby w pełni wykorzystać potencjał ekonomii obiegu zamkniętego w całej Europie. Wnioski te wpisują się w rozumowanie autorów przytaczanego już raportu „Growth within: a circular economy vision for a competitive” Europe(131):

„Jeśli Europa chce przyspieszyć zwrot ku ekonomii cyrkularnej, należy zbudować jej silną podstawę, łącząc wysiłki w czterech kierunkach, uznając przy tym systemowy charakter tej zmiany. Wszystkie sektory oraz różnorodne aspekty polityki będą musiały zostać włączone w ten proces. Powstały plan działania mógłby opierać się na czterech filarach:

• edukacji, badaniach oraz identyfikowaniu możliwych obszarów zmian na skalę całej Europy;
• budowaniu zaplecza zasobów zachowujących swoją wartość, co jest głównym wymogiem koniecznym do budowania konkurencyjnego przemysłu w Europie;
• inicjatywach, wdrażanych na poziomie Europy, państw członkowskich oraz ich miast, które pozwalałyby na realizację na szeroką skalę rozwiązań biznesowych wpisujących się w nurt cyrkularny;
• wypracowaniu nowego systemu zarządzania (nowego kokpitu), który pokierowałby gospodarkę w stronę większej produktywności zasobów, zatrudnienia oraz konkurencyjności” (132).

Szczególnie ważnym aspektem jest edukacja społeczeństwa, które, jak pokazano w poprzednich rozdziałach na przykładzie konkretnych przedsiębiorstw, ciągle jeszcze jest nieufne wobec produktów pochodzących z recyklingu czy takich nie odpowiadających standardom estetycznym, do których przyzwyczajony jest przeciętny konsument europejski. Ponadto, jak i w przypadku innych inicjatyw europejskich, ważna jest systemowość proponowanych rozwiązań, która niemożliwa jest bez współpracy międzysektorowej oraz ponadnarodowej. W kolejnych paragrafach skupimy się na tych dwóch obszarach, następnie przechodząc do konkretnych propozycji działań, które władze miast, organizacje pozarządowe a szczególnie spółdzielnie socjalne mogłyby podjąć w celu wdrożenia założeń ekonomii cyrkularnej do swojej działalności.

Po pierwsze edukacja

Działania edukacyjne na wszystkich poziomach, począwszy od kształtowania świadomości najmłodszych obywateli po właściwe ukierunkowanie doświadczonych nawet przedsiębiorców, są niezbędnym elementem dla zapewnienia właściwych warunków do rozwoju ekonomii obiegu zamkniętego w Europie. Przedsiębiorstwa zaprezentowane w części trzeciej niniejszego raportu często same prowadzą zajęcia praktyczne, warsztaty, organizują debaty i konferencje na temat nowego, cyrkularnego modelu. Goldfinger Factory proponuje lokalnej społeczności warsztaty i kursy projektowania, produkcji oraz upcyclingu przedmiotów użytkowych oraz mebli z materiałów pochodzących z recyklingu (133). Instock prowadzi warsztaty kucharskie, podczas których przekazywana jest uczestnikom wiedza na temat gotowania z wykorzystaniem produktów ekologicznych, zbliżających się do daty przydatności oraz przechowywania żywności w sposób zachowujący dłużej jej walory(134). Miasta Maribor i Madryt proponują z kolei warsztaty zakładania ogródków miejskich z wykorzystaniem gleby wzbogaconej o kompost z odpadów organicznych, jak już to zostało wspomniane w części trzeciej raportu.

Organizacja The Great Recovery z Londynu zaproponowała mieszkańcom grę strategiczną „The game of circularity”(135). Gracze stawiani są na początku gry przed wyborami, których dokonywać muszą prawdziwi przedsiębiorcy na etapie projektowania swoich produktów: jakie materiały wykorzystam do produkcji? Pochodzące z recyklingu? Takie, które nadają się do ponownej produkcji, kiedy produkt wyjściowy dobrnie do końca cyklu użytkowania? Pochodzące z krajów, gdzie toczą się konflikty wojskowe? Droższe, ale pochodzące z krajów proponujących ulgi podatkowe za zakup lokalnych produktów? Gra toczy się w formie kolejki. Wagoniki albo kończą swój cykl życia na wysypiskach, albo w raju, gdzie pozostają ciągle w ruchu tworząc nowe cykle produkcji. W grę angażują się zarówno ci młodsi jak i ci starsi. Obydwie grupy często zaskoczone są efektem swoich wyjściowych wyborów.

Grą samą w sobie jest proponowany przez miasto Amsterdam projekt WASTED, gdzie, za odpowiedzialne środowiskowo i społecznie zachowania związane z segregacją śmieci oraz ich recyklingiem, mieszkańcy miasta otrzymują wirtualne monety, które następnie wymieniają na konkretne produkty czy też zniżki. Segregujesz swoje śmieci, zanosisz je do odpowiedniego kontenera, robisz zdjęcie pełnego worka i skanujesz kod z kontenera. Wysyłasz wszystko za pomocą aplikacji zainstalowanej na twoim telefonie. W zamian na twoje konto trafiają wirtualne monety. Wymieniasz je, dla przykładu, na kawę czy herbatę (jedna moneta), drugi bilet do kina (sześć monet), 20% zniżki na nowe okulary przeciwsłoneczne (osiem monet), 20 EUR zniżki na płaszcz przeciwdeszczowy (osiem monet) czy też 5 EUR zniżki na usługę rozliczenia podatkowego (jedna moneta)(136). Proste, nowoczesne rozwiązanie z użyciem ostatnich nowinek technologicznych, które przyciąga wszystkich oraz cieszy się ogromną popularnością.

W ofercie organizacji promujących koncepcję ekonomii cyrkularnej na całym świecie widnieją rówież bardziej tradycyjne, ale nie mniej inspirujące, materiały edukacyjne. Fundacja EPEA, w ramach zaprezentowanego we wcześniejszych rozdziałach programu Cradle to Cradle proponuje kursy z zakresu zarządzania przedsiębiorstwem w duchu idei gospodarki obiegu zamkniętego, kursy projektowania dóbr z użyciem zasad ekonomii cyrkularnej oraz warsztaty budowania kompleksowych strategii, zarówno biznesowych, jak i tych wdrażanych na poziomie miast włączających ten nowy trend. Jeden z kursów, dotyczący projektowania, można odbyć za darmo w wersji online(137).

Fundacja Ellen MacArthur opracowała całą serię warsztatów budujących świadomość społeczną oraz pokazujących, jak w praktyce zastosować zasady rządzące ekonomią cyrkularną. Gotowe skrypty dostępne są na stronie Fundacji, w zakładce Resources, w części Workshop Activities(138). Strona zawiera też przewodnik po projektowaniu cyrkularnym oraz serię filmów prezentujących to zagadnienie. Dostępne są tam również publikacje oraz podcasty prezentujące założenia ekonomii obiegu zamkniętego oraz przykłady jej zastosowania. Możemy znaleźć tam także linki do kanału iTunes oraz platformy edukacyjnej Kumu. Wszystko gotowe by pozytywnie wpływać na decydentów, przedsiębiorców oraz przygotować młodzież do podejmowania odpowiedzialnych, zrównoważonych działań w przyszłości.

Jak już zostało podkreślone we wcześniejszych rozdziałach, biorąc pod uwagę fakt, iż praktyczne zastosowania ekonomii cyrkularnej wymagają również wiedzy na temat kompleksowych procesów biologicznych czy chemicznych, warto raz jeszcze podkreślić, iż ośrodki naukowe oraz badawcze mogą, a nawet powinny, stać się partnerami inicjatyw zmierzających do wdrażania innowacyjnych rozwiązań z zakresu gospodarki obiegu zamkniętego. Tym bardziej, iż dla efektywnego jej włączenia w główny nurt gospodarczy potrzebne są inicjatywy systemowe, angażujące również miasta oraz organizacje pozarządowe.

Po drugie, współpraca

I tak przechodzimy do współpracy międzysektorowej w obszarze ekonomii cyrkularnej. Po pierwsze sama Unia Europejska dokłada starań, aby ułatwić oraz zachęcić podmioty reprezentujące różne sektory do zwrócenia się w stronę ekonomii obiegu zamkniętego. Dzięki wspólnej inicjatywie Komisji Europejskiej oraz Europejskiego Komitetu do Spraw Gospodarczych i Społecznych(139) powstała Europejska Platforma Interesariuszy Ekonomii Cyrkularnej(140). Jest to miejsce dialogu między różnymi podmiotami gospodarczymi zainteresowanymi koncepcjami ekonomii cyrkularnej. Na stronie internetowej platformy znaleźć można dobre praktyki, strategie wdrażane w różnych krajach unijnych, bazę wiedzy, wirtualne forum wymiany doświadczeń a także najnowsze doniesienia oraz wydarzenia z zakresu gospodarki obiegu zamkniętego. Trzeba powiedzieć, iż Polska w niewielkim stopniu uczestniczy w tym dialogu – jest obecna tylko w czterech projektach ogólnoeuropejskich i nie zaproponowała żadnego własnego projektu czy inicjatywy. Dla porównania Niemcy obecne są aż w osiemnastu inicjatywach, z czego piętnaście to własne, oddolne inicjatywy naszego zachodniego sąsiada. Taka dysproporcja nie jest tylko kwestią funduszy, gdyż Unia Europejska proponuje dofinansowanie do projektów wpisujących się w nurt ekonomii cyrkularnej, także tych miejskich. Oprócz wymienionych w części pierwszej programów i funduszy, przedstawić możemy jeden z nich, Urban Innovative Actions(141), program ramowy realizowany w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, którego realizację przewidziano na lata 2015-2020. Budżet na rok 2018 wynosi maksymalnie 100 milionów euro. Z funduszu korzystać mogą lokalne i regionalne jednostki samorządowe w celu wdrażania inicjatyw zmierzających do zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich.

Inną paneuropejską inicjatywą na rzecz promowania gospodarki obiegu zamkniętego, zwłaszcza w obszarach miejskich, jest Circular Europe Network(142) wdrażana przez Stowarzyszenie Miast i Regionów na rzecz Zrównoważonego Zarządzania Zasobami(143). Również w przypadku tej organizacji obecność Polski nie jest specjalnie widoczna. Spośród wszystkich polskich miast, tylko Warszawa jest członkiem Stowarzyszenia. Jego zadaniem, jak i wspomnianej wcześniej Sieci, jest dzielenie się wiedzą, dobrymi praktykami oraz narzędziami służącymi do wdrażania inicjatyw z obszaru ekonomii cyrkularnej. Stowarzyszenie zajmuje się organizacją wydarzeń sieciujących oraz publikacją materiałów dotyczących tejże tematyki. Członkami są nie tylko lokalne samorządy, ale i uniwersytety, organizacje pozarządowe, duże korporacje oraz małe przedsiębiorstwa. Stowarzyszenie ciągle przyjmuje nowych członków.

Istnieją też inicjatywy światowe, skierowane na konkretny problem, na który odpowiedzią może być gospodarka obiegu zamkniętego. W 2014 roku prezydent Mediolanu zainicjował partnerstwo na rzecz zrównoważonego zarządzania żywnością w miastach – Milan Urban Food Policy Pact(144). Zrzesza ono 179 miast z całego świata dążących do wypracowania dobrych praktyk zarządzania łańcuchem dostaw żywności do największych miast oraz redukcji głodu w obszarach miejskich. Na stronie Paktu możemy odnaleźć najlepsze praktyki z tego zakresu, publikacje, sieci tematyczne oraz informacje na temat projektu Food Smart Cities for Development wdrażanego w latach 2015-2016 w dwunastu miastach trzech kontynentów. Głównym celem projektu była koordynacja polityk dotyczących zrównoważonego zarządzania systemem dostaw żywności do miast. Również i w wypadku tej organizacji, władze miast mogą kontaktować się z inicjatorami w celu dołączenia do inicjatywy(145), co mogłoby zainteresować niejedno polskie miasto zważywszy na fakt, iż aktualnie jedynym sygnatariuszem paktu jest znowu Warszawa.

Dla spółdzielni

Spółdzielnie, z racji wyznawanych wartości wzajemności, dbałości o społeczność lokalną i środowisko oraz demokratycznego sposobu zarządzania, są doskonałym miejscem, aby z jednej strony wdrażać idee gospodarki o obiegu zamkniętym, a z drugiej promować ją w swoim najbliższym otoczeniu. Ta nowa koncepcja gospodarcza może być też sposobem na wyniesienie spółdzielczości na inny, bardziej z zaawansowany poziom. Szczególnie zainteresowane koncepcją ekonomii cyrkularnej mogą być spółdzielnie rolno-spożywcze, które w tym nowym nurcie mogą znaleźć źródło pozyskiwania nawozów czy pasz, w zamian proponując pozostałości swojej działalności jako biopaliwo czy opał. Organizacje zrzeszające spółdzielnie rolno-spożywcze w Hiszpanii oraz Francji widzą w gospodarce obiegu zamkniętego przyszłość swoich spółdzielni członkowskich. Portal Agronews(146) z regionu Castilla y León wprost nazywa gospodarkę obiegu zamkniętego pierwszoplanową gwiazdą tychże spółdzielni. Francuski portal Economie Circulaire.org z kolei już dwukrotnie, w roku 2015 oraz 2017 wydał publikację(147) prezentującą dokonania spółdzielni rolno-spożywczych wdrażających idee cyrkularne w swojej działalności. Jedną z przykładowych spółdzielni jest Limagrain(148) przerabiająca kolby kukurydzy pozostałe po zbiorach na materiał opałowy.

Jeśli chodzi o inne spółdzielnie, w tym socjalne, to i one skłaniają się ku modelowi cyrkularnemu. Belgijska spółdzielnia Coopeos(149) zajmuje się zbiórką odpadów zielonych, głównie drzewnych oraz ich przetwarzaniem na biomasę używaną następnie przez lokalne instytucje, takie jak szkoły, domy opieki czy urzędy, do ogrzewania. Spółdzielnia promuje wśród lokalnej społeczności wymianę tradycyjnych pieców na te podgrzewane biomasą. Proponuje ich instalację, utrzymanie oraz zapewnienie stałych dostaw biomasy. Węgierska spółdzielnia Cargonomia(150) zajmuje się z kolei dowozami lokalnej żywności organicznej do różnych dzielnic Budapesztu rowerami. Oprócz samych dostaw, spółdzielcy sami prowadzą jedną z farm zaopatrujących mieszkańców stolicy, a także proponują warsztaty naprawy rowerów. Z kolei jedna z włoskich spółdzielni konsumenckich zrzeszona w sieci EuroCoop wprowadziła bardzo proste ulepszenie do produktu występującego wszędzie, papieru toaletowego, zapewniając przy tym oszczędność papieru w wysokości 25 ton rocznie poprzez usunięcie wewnętrznej, sztywnej rolki i zastąpienie jej kolejnym, mniejszym zwojem samego papieru toaletowego(151). Jak widać inicjatywy mogą sięgać po najprostsze rozwiązania dotyczące produktów codziennego użytku, prowadząc przy tym do znaczących zmian mających pozytywny wpływ na środowisko.

Dla przedsiębiorstw

Wielkie międzynarodowe korporacje już dawno zrozumiały jak ważna jest koncepcja obiegu zamkniętego oraz zaangażowanie się w inicjatywy mające na celu ochronę środowiska oraz zmniejszenie swojego, negatywnego na nią wpływu. Mniejsze przedsiębiorstwa, również te społeczne, mogą i powinny również podążać tym tropem. Te, które już to robią, radzą sobie bardzo dobrze, jak to zostało pokazane we wcześniejszych rozdziałach. Firmą międzynarodową obecną w Polsce, która postawiła sobie cele równie ambitne co Unia Europejska, jest lider rynku towarów konsumpcyjnych, Unilever. Już w roku 2017 roku przedsiębiorstwo założyło, iż do roku 2025 wszystkie ich opakowania będą tak projektowane, aby całkowicie podlegać recyklingowi, ponownemu użyciu lub kompostowaniu(152). Również do roku 2025 firma zobowiązała się do zwiększenia procentu użycia plastiku pochodzącego z recyklingu do produkcji swoich opakowań do 25%. Firma opracowała także „Plan życia w sposób zrównoważony”(153), który zakłada między innymi zmniejszenie wagi wszystkich opakowań o jedną trzecią oraz redukcję odpadów związanych z produktami firmy o połowę do roku 2020.

Inną firmą, która aktywnie wdraża założenia ekonomii cyrkularnej w swojej codziennej działalności jest Philips. Tak jak Unilever, Philips deklaruje większe użycie materiałów pochodzących z recyklingu do produkcji swoich towarów. Firma dobrze zrozumiała też koncepcję ekonomii funkcjonalności, proponując swoim klientom nie tylko zakup urządzeń oświetleniowych, ale i dostarczanie potrzebnej energii do lamp typu LED, będących stosunkowo przyjaznymi dla środowiska. Ciekawą propozycją przedsiębiorstwa jest też system sprzedaży sprzętu medycznego, dzięki któremu Philips deklaruje wykup zużytego już sprzętu, co znacznie zmniejsza koszty samego zakupu, a z drugiej strony zapewnia firmie Philips stały dostęp do komponentów i materiałów, które mogą zostać użyte ponownie(154).

Także lider przemysłu chemicznego, który ma największy wpływ na środowisko, BASF(155), deklaruje chęć wprowadzenia w życie zasad gospodarki obiegu zamkniętego. Już teraz firma wprowadziła w obieg plastik biodegradowalny, ecovio®. Do swojego łańcucha produkcji włączyła tez biomasę zastępującą paliwa kopalne. Tak jaki inne przedsiębiorstwa BASF deklaruje również włączenie etapu recyklingu swoich produktów oraz ich opakowań do procesu ich projektowania.

Jak widać liderzy rynku zrozumieli potrzebę zwrócenia się ku bardziej zrównoważonemu łańcuchowi wartości. Mogą zatem stać się oni ważnymi partnerami w transformacji cyrkularnej dla mniejszych przedsiębiorstw, organizacji pozarządowych, a szczególnie miast.

Dla władz miejskich

Władze miast państw członkowskich Unii Europejskiej stoją dziś w obliczu konieczności wprowadzenia w życie konkretnych działań zmierzających z jednej strony do zrównoważonego zarządzania miastami w ogóle oraz do zmiany systemu gospodarczego z linearnego na cyrkularny, o obiegu zamkniętym z drugiej. Agenda Miejska dla Unii Europejskiej przewiduje realizację dwunastu priorytetowych obszarów wymienionych w części pierwszej raportu do roku 2020 w ramach szerszej strategii Europa 2020. Z kolei „Plan działania Unii Europejskiej dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym”(156) zakłada między innymi, iż do roku 2030 recykling powinien objąć 65% odpadów komunalnych oraz 75% opakowań, a składowanie odpadów powinno zostać zredukowane do 10%. Mimo iż polski senat skrytykował w 2016 roku te ambitne cele jako nierealne oraz kosztowne(157), to Unia Europejska wdraża kolejne etapy realizacji planu działań i obliguje do tego również kraje członkowskie. W tym świetle miasta mogą się tylko przygotować na realizację dyrektyw unijnych. Szczególnie, że te wspierane są również przez Cele Zrównoważonego Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych(158), którymi są, między innymi, unikanie wyrzucania żywności, innowacyjne metody wykorzystania odzyskanych materiałów oraz recykling papieru, plastiku, szkła i aluminium.

Jak to zostało wykazane w poprzednich rozdziałach, polskie miasta mogą dołączać do już istniejących inicjatyw ponadnarodowych zmierzających do wdrożenia założeń ekonomii cyrkularnej. Mogą również korzystać z gotowych przykładów strategii oraz działań publikowanych przez organizacje pozarządowe aktywne w dziedzinie gospodarki obiegu zamkniętego. Istnieją również konkretne fundusze i programy unijne, wskazane wcześniej, z których miasta mogą korzystać w celu wdrożenia dyrektyw unijnych oraz rozwiązania swoich problemów środowiskowych a także społecznych. Przy tym wszystkim władze miejskie mogą szukać partnerów zarówno wśród przedsiębiorstw zainteresowanych oszczędnościami, jakie w dłuższej perspektywie oferuje model cyrkularny oraz poprawą swojego wizerunku w ramach strategii CSR, jak i wśród ośrodków naukowych oraz organizacji pozarządowych, o czym poniżej.

Dla organizacji pozarządowych

Agenda Miejska dla Unii Europejskiej zaprasza organizacje działające na rzecz rozwoju społeczeństwa obywatelskiego do wprowadzania inicjatyw związanych z Agendą Miejską i zmierzających do realizacji jej trzech priorytetowych celów – lepszych regulacji prawnych, efektywniejszego finansowania oraz poszerzonej wiedzy. Jeśli chodzi o ekonomię cyrkularną, to w skali Europy istnieje wiele organizacji pozarządowych działających na jej rzecz, które swoim zasięgiem obejmują cały świat, jak Fundacja Ellen MacArthur czy EPEA, pomysłodawca idei Cradle to Cradle. Działania takich organizacji są konieczne, zważywszy na fakt, że zarówno problemy miast, jak i założenia ekonomii obiegu zamkniętego wymagają z jednej strony pewnej wiedzy na temat procesów technologicznych czy też biznesu, z drugiej zaś rozwiązań systemowych wdrażanych w partnerstwach publiczno-prywatnych oraz przy wsparciu ośrodków naukowych. Organizacje pozarządowe mogą ułatwiać dialog między partnerami pochodzącymi z różnych środowisk, a także dostarczać zdobytej już wiedzy do wypracowania nowych, innowacyjnych rozwiązań.

W Polsce ekonomia cyrkularna pozostaje zagadnieniem niszowym, nieznanym szerszemu gronu społeczeństwa, dlatego ważne wydaje się być zwiększenie nakładów na promocję tej idei. Artykuły dotyczące tego systemu gospodarczego znaleźć możemy na stronach kilku tylko gazet czy portali społecznościowych, takich jak np. Ekonomia Społeczna. Co więcej, na podstawie informacji dostępnych w Internecie, można by stwierdzić, że w Polsce istnieje jedna tylko organizacja pozarządowa – Stowarzyszenie Polski Ruch Czystej Produkcji(159) – która w gospodarce obiegu zamkniętego widzi realny potencjał i na niej skupia swoją działalność. Przypomnijmy również, iż w omówionych wyżej przykładach inicjatyw ponadnarodowych dotyczących ekonomii cyrkularnej, tylko Warszawa widniała jako ich członek czy sygnatariusz. Istnieje więc realna nisza w temacie gospodarki obiegu zamkniętego, który szczególnie zainteresować może władze dużych miast Polski poszukujących partnerów we wdrażaniu planów zrównoważonego rozwoju.

Podsumowanie

Choć temat gospodarki cyrkularnej jest wyzwaniem dla wszystkich jej interesariuszy, zarówno prywatnych, jak i publicznych, to poprzez różnorodność form, które przyjmuje oraz swój innowacyjny charakter może stać się doskonałym obszarem dla rozwoju przedsiębiorczości społecznej. Jak zostało pokazane, podmioty ekonomii społecznej mogą stać się zarówno inicjatorami ciekawych pomysłów biznesowych, jak i partnerami miast, organizacji pozarządowych oraz dużych firm, chcących wdrożyć idee ekonomii obiegu zamkniętego. Jeśli ich własne środki finansowe są ograniczone, alternatywą może być podwykonawstwo lub partnerstwo w projektach dofinansowywanych z funduszy unijnych.

Władze miast Unii Europejskiej zobligowane do wprowadzenia usprawnień w swoich systemach zarządzania odpadami oraz te mające ambicje stać się miastami odpowiedzialnymi społecznie i środowiskowo, mogą szukać wśród spółdzielni partnerów, którzy będą pomagali realizować wszystkie te cele jednocześnie. Zwłaszcza miasta polskie, niestety nieobecne w międzynarodowych inicjatywach skupionych wokół ekonomii cyrkularnej, powinny promować i wspomagać rozwój podmiotów gotowych podjąć wyzwanie niesione przez ten nowy model gospodarczy. Fundusze i pomysły są dostępne, potrzeba tylko trochę wyobraźni i chęci. Przykładem może być miasto Poznań, zwycięzca I edycji konkursu organizowanego przez firmę konsultingową PwC „Miasto Szans – Miasto Zrównoważonego Rozwoju”(160), dzięki inicjatywie związanej z ecodrivingiem. Być może czas powrócić do dawnych ambicji.

Nawet pomysły wymagające wiedzy specjalistycznej mogą zostać zrealizowane we współpracy z ośrodkami naukowymi. One, podobnie jak i władze miejskie, są zainteresowane wdrażaniem inicjatyw poprawiających jakość życia w danym mieście. Dysponują przy tym odpowiednio przygotowaną kadrą naukową oraz możliwościami pozyskiwania funduszy na realizację innowacyjnych projektów. Wiele z takich ośrodków, uniwersytetów, centrów badawczych stało się partnerami inicjatyw opisanych w poprzednich rozdziałach.

Gospodarka obiegu zamkniętego może też wnieść powiew świeżości do środowiska spółdzielni w ogóle, a szczególnie polskich spółdzielni socjalnych, które ciągle jeszcze nie są rozpoznawane wśród szerszego grona odbiorców oraz budzą, jeśli nie negatywne, to ambiwalentne odczucia wśród polskiego społeczeństwa. Koncepcja ekonomii cyrkularnej, będąca „na topie” oraz odpowiadająca na problemy rozumiane w szczególności przez młode pokolenie może przyciągnąć do ruchu spółdzielczego osoby młode, kreatywne, szukające alternatywy dla tradycyjnych modeli gospodarczych oraz dotychczasowych relacji pracy.

Jeśli spółdzielnie zdecydują się postawić przed sobą tak ambitne cele, warto aby miały obok siebie partnera, który może pomóc im, z jednej strony, zdobyć fundusze potrzebne na wdrożenie swoich cyrkularnych idei, z drugiej zaś pozyskać niezbędne know-how.

Tutaj właśnie potrzebna może być pomoc organizacji pozarządowych, które mają doświadczenie w prowadzeniu dialogu między wszystkimi wyżej wymienionymi interesariuszami oraz wiedzę na temat wdrażania projektów finansowanych z funduszy unijnych. Co więcej, cele gospodarki obiegu zamkniętego, jak i Agendy Miejskiej dla Unii Europejskiej w ogóle, są bliskie niejednej organizacji pozarządowej.

Pozostaje mieć nadzieję, że atmosfera polskiej sceny politycznej przyjazna będzie inicjatywom dążącym do podniesienia jakości życia nas wszystkich, a szczególnie przyszłych pokoleń, które będą zbierać żniwo naszych dzisiejszych wyborów. Tylko w takim otoczeniu oraz mając wokół siebie partnerów ze świata biznesu, nauki, organizacji pozarządowych oraz spółdzielczości, polskie miasta będą mogły wkroczyć na ścieżkę zrównoważonego rozwoju, po której kroczą już inne państwa Unii.

Aleksandra Wojtaszek

 

Przypisy

47 ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Household_consumption_by_purpose

48 „Growth within: a circular economy vision for a competitive Europe”, ellenmacarthurfoundation.org/assets/downloads/publications/EllenMacArthurFoundation_Growth-Within_July15.pdf, s. 71.

49 Ibidem, s. 70. ellenmacarthurfoundation.org/assets/downloads/publications/EllenMacArthurFoundation_Growth-Within_July15.pdf.

50 ec.europa.eu/food/safety/food_waste_en.

51 toastale.com.

52 beerproject.be.

53 toastale.com.

54 feedbackglobal.org.

55 brocklesby.org.

56 gecco.fr.

57 plastipakeurope.com.

58 infineo-economiecirculaire.com.

59 storaenso.com/en.

60 kromkommer.com/english/.

61 instock.nl.

62 foodlogica.com/.

63 wastedlab.nl/en/.

64 citiesfoundation.org/.

65 Początkowo była to plastikowa moneta wyrabiana z materiałów pochodzących z recyklingu.

66 facebook.com/worldeconomicforum/videos/10154352274046479/.

67 circle-economy.com/.

68 Cytat ze strony spółdzielni.

69 amsterdamsmartcity.com/projects/circle-scan-amsterdam.

70 circle-economy.com/wp-content/uploads/2016/04/Circular-Amsterdam-EN-small-210316.pdf.

71 milanurbanfoodpolicypact.org/.

72 foodsavers.be/2017/gent/.

73 Informacje o procedurze dostępne poprzez kontakt z mufpp.secretariat@comune.milano.it.

74 uia-initiative.eu/en/uia-cities/maribor.

75 cooperativecity.org/2017/10/09/madrid-agrocomposta/.

76 cooperativecity.org/2018/03/12/okokauf-in-vienna/.

77 wien.gv.at/english/environment/protection/oekokauf/.

78 ec.europa.eu/environment/gpp/index_en.htm.

79 ellenmacarthurfoundation.org/case-studies/denmark-public-procurement-as-a-circular-economy-enabler.

80 ellenmacarthurfoundation.org/case-studies/belgium-flanders-materials-programme.

81 Niemiecki Program Wydajności Zasobów (tłumaczenie własne) ellenmacarthurfoundation.org/case-studies/german-resource-efficiency-programme-progress-ii.

82 eco.nomia.pt/contents/ficheirosinternos/vmp-eng-brochure-150ppi.pdf.

83 Str. 58 do 71 Programu, bmu.de/fileadmin/Daten_BMU/Pools/Broschueren /progress _ broschuere_en_bf.pdf.

84 ellenmacarthurfoundation.org/case-studies/scotland-making-things-last-a-circular-economy-strategy.

85 ellenmacarthurfoundation.org/case-studies/scotland-increasing-customer-confidence-in-reused-products. 86 zerowastescotland.org.uk/content/who-we-are.

87 crni.ie/.

88 crni.ie/ecostep-youth-project/.

89 surreyreusenetwork.org.uk/.

90 crni.ie/re-mark/.

91 lcrn.org.uk/.

92 lcrn.org.uk/projects-services/environmental-carbon-auditing/.

93 rreuse.org/.

94 rreuse.org/approved-reuse-centres/.

95 rreuse.org/improving-product-design/

96 res-sources.be/fr/qui-sommes-nous

97 Pełna lista przedsiębiorstw członkowskich dostępna pod adresem: res-sources.be/fr/membres.

98 ellenmacarthurfoundation.org/case-studies/achieving-re-use-at-scale-in-the-fast-moving-consumer-goods-sector

99 Z angielskiego asset sharing.

100 fatllama.com/.

101 ellenmacarthurfoundation.org/case-studies/how-tool-sharing-could-become-a-public-utility.

102 sharingdepot.ca/.

103 Podręcznik dostępny pod adresem: sharestarter.org/tools/.

104 rypeoffice.com/.

105 agilcare.co/offres/.

106 bagstudio.org/en/progetti/

107 cd2e.com/recyclage-valorisation/bourse/creation.

108 Ibidem.

109 cd2e.com/?q=eco_materiaux/recherche/accueil.

110 Pełna nazwa to Environmental Protection Encouragement Agency, epea.com/about/.

111 epea.com/cradle-to-cradle/.

112 ellenmacarthurfoundation.org/case-studies/denmark-public-procurement-as-a-circular-economy-enabler.

113 goldfingerfactory.com/about/.

114 redeasta.com.br/.

115 ellenmacarthurfoundation.org/case-studies/waste-recovery-network-turning-corporate-waste-into-handmade-goods.

116 greatrecovery.org.uk/resources/the-survivor-sofa-story/.

117 crni.ie/our-members/back2new-upcycling/.

118 ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Household_consumption_by_purpose

119 Fundacja Ellen MacArthur, A new textiles economy: redesigning fashion’s future: ellenmacarthurfoundation.org/assets/downloads/publications/A-New-Textiles-Economy_Full-Report.pdf, s. 20.

120 Ibidem, str. 39.

121 ellenmacarthurfoundation.org/case-studies/france-collaborative-textiles-recycling-initiative oraz, w języku francuskim, cd2e.com/?q=filieres-recyclage-textile-hdf-vrt-retex.

122 dotheretex.eu/fr/.

123 cd2e.com/.

124 uptex.innovationstextiles.fr/.

125 ecotlc.fr/.

126 Dosłownie: Cyrkularna Giełda Tekstyliów.

127 betterworldfashion.com/

128 vigga.us/in-english.

129 mudjeans.eu/.

130 taleme-shop.com/.

131 ellenmacarthurfoundation.org/assets/downloads/publications/EllenMacArthurFoundation_Growth-Within_July15.pdf.

132 Cytat za: Growth within: a circular economy vision for a competitive Europe, str. 15, ellenmacarthurfoundation.org/assets/downloads/publications/EllenMacArthurFoundation_Growth-Within_July15.pdf, tłumaczenie własne.

133 goldfingerfactory.com/impact/.

134 instock.nl/evenementen/.

135 Dosłownie: „cyrkularna gra”.

136 wastedlab.nl/en/#rewards.

137 c2ccertified.org/education.

138 ellenmacarthurfoundation.org/resources/learn/higher-education-resources.

139 European Economic and Social Committee.

140 European Circular Economy Stakeholder Platform, circulareconomy.europa.eu/platform/en.

141 Dosłownie „Miejskie Działania Innowacyjne”, welcomeurope.com/european-funds/erdf-urban-innovative-actions-1047+947.html#tab=onglet_details.

142 Dosłownie ‘Cyrkularna Sieć Europy’, circular-europe-network.eu.

143 acrplus.org/index.php/en/members/our-members

144 milanurbanfoodpolicypact.org

145 Można tego dokonywać poprzez kontakt ze strony: milanurbanfoodpolicypact.org/how-to-sign-the-mufpp/

146 agronewscastillayleon.com/la-economia-circular-protagonista-en-cooperativas-agro-alimentarias-de-espana.

147 economiecirculaire.org/articles/h/cooperatives-et-economie-circulaire-coop-de-france.html

148 Str. 21 powyższej publikacji.

149 coopeos.be/.

150 cooperativecity.org/2018/04/10/cycling-for-alternative-systems-the-cargonomia-experiment-in-budapest/.

151 eurocoop.coop/uploads/2018.01.18_Circular%20Economy%20%26%20Consumer%20Co-operatives_SPWG.pdf

152 unilever.com/sustainable-living/reducing-environmental-impact/waste-and-packaging/rethinking-plastic-packaging/.

153 unilever.com/sustainable-living/values-and-values/.

154 philips.com/a-w/about/sustainability/sustainable-planet/circular-economy.html.

155 basf.com/en/company/sustainability/management-and-instruments/circular-economy.html.

156 europa.eu/rapid/press-release_IP-15-6203_pl.htm.

157 forbes.pl/przywodztwo/ekonomia-cyrkularna-trend-ktory-moze-zatrzymac-eksplo- atowanie-planety/y6b1lbc.

158 un.org/sustainabledevelopment/sustainable-development-goals/.

159 cp.org.pl/p/kim-jestesmy.html.

160 pwc.pl/pl/biuro-prasowe/assets/miasto_szans_opisy_dobrych_praktyk.pdf.

 

Bibliografia

 

WOES na zdjęciach